Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

NUTQ USLUBLARI HAQIDA MA’LUMOT

Uslubiyat – tilshunoslikning bir bo`limi bo`lib, nutq jaoayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum soha doirasiga, ma’lum nutqiy vaziyatga xoslangan ko`rinishi, nutq uslubi hisoblanadi. So`zlar ham ma’lum nutq uslubigi oslanish-xoslanmaslik belgisigi ko`ra uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so`zlarga bo`linadi. Ayrim nutq uslubi doirasidagina qo`llanadigan so`zlar uslubiy xoslangan so`zlar, bunday xususiyatga ega bo`lmagan so`zlar esa uslubiy betaraf so`zlar sanaladi. Masalan: qish, maktab, yomg`ir, eski, yangi, o`qish, ishlamoq, men, biz, bormoq, ko`cha kabi so`zlar uslubiy betaraf so`zlar bo`lib, barcha uslublarda qo`llana oladi. Taklif qildi, jilvalandi, zimiston, tavassum kabi so`zlar kitobiy uslubga, do`ndirdi, misol uchun, maza, qaytlaring kabi shakllar esa uslubiy xoslangan – faqat so`zlashuv uslubiga xos so`zlardir.

Nutq so`zlovchining til materiallari bilan fikr ifodalash vositasidir. Nutq hissiy-ta’siriy ifodalangan bo`lishi yoki usiz betaraf ifodalangan bo`lishi mumkin. Masalan: Rais ularning qo`ynini puch yong`oqqa to`latib jo`natdi. Rais ularni aldab jo`natdi. Bu birliklarning birinchisida fikr hissiy-ta’siriy bo`yoq bilan, ikkinchisida esa bo`yoqsiz ifodalangan. Daroz, to`la, vadbashara, iflos, tirjaymoq, yoqimtoy kabi so`zlar uslubiy bo`yoqdor so`zlardir.

O`zbek tilining quyidagi nutq uslublari mavjud:

1.So`zlashuv uslubi

2.Publitsistik uslub

3.Ilmiy uslub

4.Rasmiy uslub

5.Badiiy uslub

Bulardan so`zlashuv uslubi og`zaki; qolganlari yozma nutqqa xosdir. Nutq uslublarini o`rganuvchi tilshunoslik sohasiga uslubshunoslik deyiladi. Arabshunos olimlardan Istahriy, Ibn Havqal, al-Muhaddasiy va boshqalar Shosh Biloyati haqida yozganda uning markazi Binkat shahri deb ko`rsatganlar.Binkat hozirgi Hadra, Eski Jo`va va Chor su oralig`ida bo`lgan.