|
II BOB. Duduqlanuvchi bolalarda mustaqil nutqni rivojlantirish usullari.
Duduqlanuvchi bolalarni kо„rikdan о„tkazish.
Logopedik nuqtai nazaridan xulosa chiqarish jarayonida quyidagilar hisobga olinadi: duduqlanish shakli (tonik, klonik, aralash), tortishish turlari (nafas olish va chiqarishdagi, tovushli, talaffuzli, aralash), duduqlanish darajasi (yengil, о‗rtacha, og‗ir), nutq sur‘ati (sekinlashgan, jadallashgan, tez gapirish, taxilaliyaning borligi), duduqlanish bilan birga keladigan dislaliya, dizartriyaning yengil shakli, nutqning umumiy rivojlanmay qolishi, harakatlantiruvchi vositalar faoliyatining holati, duduqlanish ruhiy alomatlarinint bor-yо‗qligi va ifodaliligi: nutqdan chuchish (logofobiya), harakatlantiruvchi kuch va nutqdagi xiylalar, embolofraziya, nutq uslubining о‗zgarishi va boshqalar, duduqlanish jarayonidagi hayajonlanishning bor- yо‗qligi, hayajonlanishga nisbatan munosabat. Nutq jarayoniga e‘tiborni jalb etish va uning duduqlanishga ta‘siri, murakkab nutq jarayonining duduqlanishga ta‘siri, duduqlanuvchining xususiy-ruxiy jihatlari, о‗yinli faoliyatning xususiyati, о‗quv faoliyatiga munosabat, duduqlanishini keltirib chiqaradigan vaziyatlar doirasi.
Logopedik xulosa tabaqalashtirib aniqlashni amalga oshirishga va duduqlanishni boshqa nutqiy zaiflashuvlardan (taxilaliya, dizartriya, fiziologii xarakterdagi nuqsondan) ajratib olishga, shuningdek duduqlanishning turli shakllarini bir-biridan farqlashga imkoniyat yaratadi. Duduqlanuvchiniat atroflicha о‗rganish ma‘lumotlari uning tabiatini aniqlashga imkon beradi.
Duduqlanishning turlicha kо‗rinishlari, uning ruhiy xususiyatlarining mavjudligi va har bir duduqlanuvchining xulq-atvori barcha guruh bilan bosqichma- bosqich logopedni ish olib borish sharoitida har bir duduqlanuvchi bilan alohida logopedik ish olib borishning vositalari, usullari va yо‗nalishlaridagi muhim jihatlarni ham belgilaydi.
Duduqlanishni bartaraf qilishni oldindan aytish kо‗pgina shart-sharoitlarga, birinchi navbatda uning mexanizmlariga, atroflicha ta‘sir kо‗rsatishning boshlanish muddati va undan tо‗liq qо‗llanilishiga, yosh xususiyati va hokazolarga borliqdir.
Yosh qanchalik kichik bо‗lsa, umumiy xatti-harakat qanchalik faol va dadil bо‗lsa, nutq a‘zolarining qanchalik ham bо‗limlari tortishgan va tortishishning о‗zi ham nechog‗li zaif bо‗lsa, ruhiy buzilishlar qanchalik kam bо‗lsa, oldindan aniqlash shunchalik ijobiy bо‗ladi. Tug‗ma xastalik yoki neyropatiya oqibatida rivojlanadigan, shuningdek tashqi ta‘sirlarsiz paydo bо‗lgan duduqlanishni oldindan aytish yaxshi samara beravermaydi. Bu yerda aksariyat hollarda qaytalanish bо‗ladi. Tovush tortishishlaridan kо‗ra nafas olishdagi tortishishlar tezroq о‗tib ketadi, tonik shaklga nisbatan klonik shakl yengil bartaraf bо‗ladi chunki klonik tortishishlar miya qobig‗ini qо‗zg‗atish uchun xosdir. Binobarin, tonik tortishishga nisbatan ularga II signal sistemasi orqali ta‘sir etish yengil kechadi, tonik tortishishlarda ham miya kobig‗ini qо‗zg‗atuvchilari bо‗ladi, ularga ta‘sir kо‗rsatish qiyin kechadi. Oldindan aytish ma‘lum miqdorda bolaning shaxsiga, logopedning shaxsi va uning mahoratiga bog‗liq bо‗ladi.
2—4 yosh juda qulay hisoblanadi (qulay shart-sharoitlarni yaratish oson ketadi, bunda duduqlanishning hosil bо‗lgan muddati ham kam bо‗ladi). 10—16 yosh, pubertat bosqichi eng qulay muddat hisoblanadi (ruhiy jihatdan kо‗ngilning nozikligi, erkinlikka, mustaqillikka intilish, odamovilik va shaxsning boshqa salbiy xususiyatlari). Yо‗qolib ketgan duduqlanishlar kо‗pincha yashirin holda saqlanadi va noxush shart-sharoitlarning yuzaga kelish paytida qaytalanishga tayyor turadi.
Kо‗p hollarda duduqlanuvchilarning yaxshi sotsial sharoitdagi nuqsonlarini oldindan aytish mumkin bо‗ladi.
Bizning mamlakatimizda duduqlanishning oldini olish yuzasidan keng va har tomonlama ishlar olib boriladi. Dastlab bunday ish bola tug‗ilishidan oldin ota-onalar bilan olib boriladi. Bunda bola tug‗ilganidan sо‗ng unga salbiy ta‘sir kо‗rsatishi mumkin bо‗lgan omillardan ogohlantirishni (boshni lat yeyishidan saqlash, burun-
halqumni tartibli saqlash og‗iz bо‗shlig‗iga zarar yetkazmaslik, surunkali kasalliklarga yо‗l qо‗ymaslik, о‗z vaqtida davolanish, adenoidlar kо‗payishini bartaraf etishni) maqsad qilib qо‗yiladi. Og‗zaki nutq taqlid qilish orqali rivojlanishi sababli bola uchun duduqlanuvchi, taxilaliyali, gap orasida tug‗iladigan va boshqa nutqiy nuksonli shaxslar yomon ta‘syr kо‗rsatishi mumkin. Bolalarning muloqotga bо‗lgan о‗rinishlarini rag‗batlantirish, lekin haddan ortiq og‗ir nutqdan saqlash tavsiya etiladi. Asabiylanishga moyil bо‗lgan bolalar uchun juda tinch sharoig yaratish: nutqiy muloqot va shovqinln о‗yinlarni cheklash, yangi о‗yinchoqlar berib о‗rgatmaslik, ular atrofida kо‗pchilikning tо‗planishiga yо‗l qо‗ymaslik zarur.
Bola maktabga borgan paytda duduqlanish paydo bо‗lishi yoki uning yangidan qaytalanishi mumkin. Shuning uchun maktabda о‗qish yillarida ham duduqlanishni oldini olish zarur. Bolalarni tо‗satdan chaqirmaslik va ularni tezda javob qaytarishga majbur qilmaslik sinfda, duduqlanuvchi atrofida yaxshi muhitni tashkil etish; ota- onalar, muallimlar va boshqalarga logopedik bilimlar berish tavsiya etiladi.
Lubertat davrida о‗smirning asab sistemasi holatiga, uning atrofdagilar bilan о‗zaro munosabatiga; о‗zini shaxe sifatida namoyon etishdagi о‗xshash usullar va hokazolarga e‘tibor beriladi. О‗smirning asab-ruhiy holatidagi turli xil chetga chiqishlar, asab faoliyatidagi, hisobiy-irodaviy sohada zо‗riqish, о‗ziga notо‗g‗ri baho berish, shaxsda salbiy xususiyatlarning kо‗payib ketishi duduqlanish paydo bо‗lishi yoki uning qaytalanishiga sabab bо‗lishi mumkin.
Ana shu sabablardan kelib chiqib, duduqlanishning qaytalanishini oldini olishga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir. Duduqlanishning qaytalanishida quyidagi sabablarni kо‗rsatish mumkin: yomon sotsial-maishiy shart-sharoitlar (asabiylashish holati, bola bilan qо‗pol muomalada bо‗lish, о‗qish, qо‗shimcha mashg‗ulot va ish bilan asab sistemasini haddan ortiq charchatib qо‗yish, ruhiy zо‗riqish); logopedik mashg‗ulotlar jarayonida muvaffaqiyatlarni yetarlicha puxta mustahkamlamaslik, shifoxonaga joylab davolashning yо‗lga qо‗yilmagani, duduqlanuvchining shaxsi qayta tarbiyalanmasligi; duduqlanish paydo bо‗lgan
zaminni yetarlicha tо‗liq bartaraf etmaslik, bunga misol qilib asabiylashish, his- hayajonlarni bostirish, atrofdagilar bilan asabiy munosabatda bо‗lish, sekin о‗tib ketadigan surunkali kasalliklar va boshqalarni keltirish mumkin; asab sistemasini ishdan chiqaradigan kasalliklar; ruhiy shikastlanish, duduqlanishi yо‗qolgan bolaga atrofdagilarning befarq munosabatda bо‗lishi; faoliyat tartibining, shuningdek uxlash, ovqatlanish, dam olish tartiblarining buzilishi; bartaraf etilmagan, jarohatlantiruvchi, doimiy ta‘sir kо‗rsatuvchi omil, masalan, ota yoki onaning duduqlanishi va hokazolar. Duduqlanish qaytalanishining yuqoridagi va boshqa sabablarini bilgan holda, logoped logopedik mashg‗ulotlar jarayonida ham, ular tugaganidan keyin ham doimiy
profilaktik ishlarni olib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
