|
Zilzilalar. O`zbekiston kuchli zilzilalar bo`lib turadigan xududlardan biri hisoblangan O`rta Osiyo seysmoaktiv mintaqasida joylashgan. Bu hududda yangi tektonik harakatlar faol davom etayotganligi natijasida kuchli zilzilalar tez-tez bo`lib turadi va ularning kuchi 8-10 ballga etadi. Zilzilalar manbai (markazi) er yuzasidan 8-40 km chuqurlikda joylashgan.
K. Abdullabekoviing’ (1992) ma`lumotiga ko`ra, qadimda O`zbekistonning bir qancha shaharlarida talafotli zilzilalar bo`lib o`tgan: 838-839 yillarda Farg’onada, 942, 1818, 1882 Yillarda Buxoroda, 1208-1209 yillarda Urganchda, 1490 yilda Samarqanda, 1494 yilda Namanganda, 1797 yilda Urgutda va boshqalar.
XII asrda Zahiriddin Muhammad Bobur ham o`zining «Boburnoma» kitobida Farg’ona, Andijon, Toshkent va Samarqand kabi katta shaharlarda kuchli zilzilalar bo`lganligini tasvirlaydi.
Juda dahshatli zilzila (9-10 ball kuchga ega) 1902 yilda Andijonda bo`lib o`tgan va 50 ming aholi yashaydigan shahar butunlay vayron bo`lgan, hatto temir yo`l izlaridagi parovoz va vagonlarii uloqtirib tashlagan, izlar esa egilib-bukilib joyidan qo`zg’alib ketgan, 4652 kishi halok bo`lgan va 7000 ga yaqin qoramol o`lgan.
O`zbekiston hududi turli geologik davrlarda hosil bo`lgan va hozir ham harakat qilayotgan katta tektonik bloklar shimolda Markaziy qozog’iston qalqoni va Ural-Sibir’ epigertsin platforiasining Turon plitasi, sharqda qadimgi kembriygacha hosil bo`lgan Tzrim platformasi, janubda esa qadimgi Hiidiston platformasi oralig’ida joylashgan. SHuning uchun respublika hududida qo`shni mamlakatlar hududida bo`layotgan zilzilalar natijasida hosil bo`layotg’an seysmik to`lkinlar doimo aks etib turadi. Masalan, Afg’oniston, qirg’iziston, Tojikiston va boshqa joylarda tez-tez bo`layotgan zilzilalarning seysmik to`lqinlari O`zbekistonning barcha viloyatlarida syoziladi va respublikamizda zilzilalar bo`lib turishiga sabab bo`ladi. qo`shi mamlakatlar xududida bo`lgan zilzilalarning manbai qancha chuqur bo`lsa, ular O`zbekistonda shunchalik kuchli seziladi.
Keyingi yillarda seysmolog, geolog va geomorfologlarning olib borgan tekshirishlar ko`rsatishicha, O`zbekiston va unga qo`shni hududlarda kuchli zilzilalar er yoriqlari va ularning bir-biri bilan tutashgan joylarvda bo`lib o`tgan. Masalan, 1965 yilgi Toshkent zilzilasi qorjantog’ va uni perpendikulyar kesib O`tgan er yorig’shshng darz ketgan mintaqasi bo`ylab, 1976 va 1984 yillardagi Gazli zilzilalarq Osio chuqur yorig’n bilan Persid-Balxash er yorig’i tutashgan mintaqada, 1977 "yildagi Isfara-Botkent zilzilasi Janubiy Farg’ona va qoratog’-Pomir er yoriqlari kesiizgan mintaqada sodir bo`lgan.
Tyanshan orogen oblasti va Turon plyatasida bo`layotgan er pO`stining harakatlari bir-biri bilan bog’langanligi sababli hozirgi vaqtda zilzilalar mintaqasi O`zbekistonning tog’ oldi va tekislik qismlarini ham o`z ichiga olmoqda. Natijada kuchli zil-zilalar Tyanshan arogen oblasti bilan Turon plitasn orasidagi hududlarda ham bo`lib o`tmoqda, bu esa plitaning seysmik tomondan faollashidshga olib kelmoqda. Tyanshan orogen oblasti bilan Turon plitasn orasnda joylashgan Toshkent shahrida 1966 yilning 26 aprelida, Nazarbekda 1980 yilning 11 dekabrida kuchli zilzilalar bo`lib o`tdi. Toshkentda bo`lib O`tgan zilzilannng manbai shahar ostida 8 km chuqurliqda joylashgan bo`lib, kuchi 8 ballga etgan. Silkinishlar 26 apreldan kenin ham tez-tez qaytarilib turdi va 1966 ynlning oxiriga kelib( silknnishlar soni 700 ga etgan. Bo`lib o`tgan silkinishlarni tahlil kilish shuni ko`rsatdiki, Toshkent shahrida 8 balli zilzilalar 100 yilda bir marta, 7 balli zilzilalar 25 yilda bir marta, 6 balli zilzilalar esa har 2 yilda bir marta qaytarilib turar ekai. Kuchsiz zilzilalar esa deyarli har kuni seysmik asbablar yordamida qayd etiladi.
Keyingi yillarda seysmolog, geolog va geomorfologiarning olib borgan tekshirishlarining ko`rsatishicha, O`zbekiston va unga qo`shni hududlarda kuchli zilzilalar er yoriqlari (razlomlar) va ularning bir-biri bilan tutashgan joylarvda bo`lib o`tgan. Masalan, 1965 yilgi Toshkent zilzilasi qorjantog’ va uni periendikulyar kesib o`tgan er yorig’ining darz ketgan mintaqasi bo`ylab, 1976 va 1984 yillardagi Gazli zilzilalarq Osio chuqur yorig’n bilan Persid-Balxash er yorig’i tutashgan mintaqada, 1977 "yildagi Isfara-Botkent zilzilasi Janubiy Farg’ona va qoratog’-Pomir er yoriqlari kesiizgan miitaqada sodir bo`lgan.
V. I. Ulomov (1982) O`zbekiston va unga ko`shni hududlarda kuyidagi - SHarqiy Farg’ona, Talas - Farg’ona, Janubiy Tyanshanning g’arbiy va shimoliy qismi va MarkaziY qizilqum seysmogen mintaqalarni ajratgan.
SHarqiy Farg’ona mintaqasida 8-9 balli zilzilalar bo`lib turadi. Bularga 1902 yilning 16 dekabrida bo`lib o`tgan Andijoi zilzilastshi misol qilib ko`reatish mumkin. Uning silkinish kuchi 8-9 ballga etgan,
Talas-Farg’ona mintaqasi O`zbekistonnnng janubn-sharqiy qismida joylashgan bo`lnb, juda kuchli zilzilalar bo`lib turadigan mintaqa hisoblanadi. Mazkur mintaqada 1946 yilning 3 ioyabrida 7-8 balli CHotqol zilzilasi bo`lib o`tgan. Bu zilzilaning markazi 250 km uzoqda joylashgan bo`lishiga qaramasdan, Toshkent shahrida kuchli sezilgan.
Janubiy Tyanshanning Rarbiy va shimoliy qismidagi seysmogen mintaqada ham kuchli zilzalalar bo`lib turadi va ular bu hududidagi sharqdan g’arbga kesib o`tuvchi chuqur er yorig’i (razlom) dikabridagi Nazarbek, 1984 yilning 27 fevralidagi Pop va boshqa zilzilalarni ko`rsatish mumkii.
SHunday qilib hozirgi paqtda O`zbekistogg hududida sodir bo`layotgan (kuchi 7 balldan yuqori) zileilalarnnng taxminan 70 foizi ancha aniqlikda oldindan aytib berilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
