|
Savol va topshiriqlar. 1. O`zbekiston rel’ef, iqlim, tuproq va o`simlik xaritalarini bir-biriga taqqoslab, nima uchun uning hududida tuproq turlari bir xil emaslipsha tushuntirib bering. 2. Nima sababdan O`zbekiston tekislik cho`l qismidagi tuproqlar tarkibida har xil tuzlar mavjud bo`lib, sho`rlashgan? 3. qanday tabiiy sharoitda gidromorfli tuproq turlari vujudga keladi? 4. Nima sababdan surqo`ng’ir tusli tuproqlarda chirindi kam? 5. O`zbekiston hududida qanday bo`z tuproq turlari tarqalgan? 6. Tuproqlar qanday yo`llar bilan eroziyaga uchraydi? 7. tuproq eroziyasini oldini olish uchun qanday chora ko`riladi.
Tayanch so`z va iboralar
O`zbekiston tuproqlari.
Tekislik tuproqlari.
Baland tog’ tuproqlari.
Bo`z tuproqlar.
Eroziya.
Shamol eroziyasi.
Eroziyani oldini olish.
Mavzu: O`simliklari va hayvonot dunyosi
O`zbekiston hududining kattaligi, tabiiy sharoitining hamma qismida bir xil emasligi, uning o`simlik qoplamiga ham ta`sir etgan. Tabiiy geografik sharoitga bog’liq holda o`simlik turlari respublika tekislik-cho`l qismidan uning tog’ qismi tomon o`zgarib boradi.
O`zbekiston hududining ko`lchilik qismidagi tabiiy sharoitning o`simliklar o`sishi uchun ioqulay ‘bo`lishiga qaramay (yozi issnq, quruq» seroftob, qishi nisbatan sovuk.) o`simlpklarning 120 oilaga mansub bo`lgan 3700 turi mavjud. Vaholanki, qrim yarim orolida 2000, Uzoq sharqda 1966, oltoyda esa 1787 o`simlik turi bor.
Cho`l miitaqasi. Bu mintaqa O`zbekistonning tekisligining 400-500 m. balandlikkacha bo`lgan qismini o`z ichiga oladi va respublika er maydonining 70% ii ishg’ol qiladi. Cho`l mintaqasiga O`zbekistonning qizilqum, qarshi, Mirzacho`l kabi cho`llari, Markaziy Farg’ona, Ustyurt, quyi Amudaryo, quyn Zarafshon va quyi Surxondaryo kabi regionlari kiradi.
Cho`l mintaqasining asosiy qismini qumli, toshloq cho`llar qisman esa sho`rxok, taqir va to`qaylar tashkil etadi. Bularning tabiiy sharoiti birbiridan farq qilganligi tufayli ulardz har xil o`simliklar foriaqiyalari o`sadi.
O`zbekiston qumli cho`llaridagi yana bir eidemik o`symlik bu kuyoisuyakdir. Uning ildizlari popukli bo`lib, qunni mustahkamlashga moslashgan. quyoisuyak oralarida qumii uzun ildizlari bilan mustahkamlaydigan qum qiyog’i yoki iloq o`sadi. Do`ng qumlar mavjud bo`lgan erdarda bo`yi 4-5 metrga etuvchi oq saksovul, oq saksovul o`sadigan Do`ng qumliklari orasidagya ningiarda qora saksovul o`sadi. oq saksovul o`sgan erlarda yana daraxtsimon cherkaz, chog’on, astragal kabnlar, o`tlardan esa qiyok oq shuvoq, qora mox kabilar ham uchraydi.
O`zbekistonning toshloq cho`llari Ustyurt platosida va qizilqumdagi qoldiq tog’lar atrofida joylashgan.
Cho`l mintaqasida yana sho`rxok va taqir erlar uchraydi. Sho`rxoklar odatda grunt suvi er betiga yaqin bo`lganlarda, eski daryo qayirlarida, do`ng qumlar orasidagi chuqur joylarda vujudga kelib, o`simliklar juda kam o`sadi. SHo`rxoklarda o`sadigan o`simliklar foriaqiyasini galofitlar deyilib, ular go`shtdor, tanasida oppoq tuzi bo`lgan o`simliklardir. Bunday o`snmliklar turkumiga boyalich, tereskan, keyrevut, sarisazan, qorasho`ra, baliqko`z, sho`r ajriq, qora saksovul, yulg’un kabilar kiradi. Bu o`simliklar ichida qora saksovul uzoq yil (50 yilgacha) yashaydi va bo`yi 12 metrgacha etadi. qora saksovul 25 yil o`sib, rivojlanib borib, so`ngra u astasekin quriy boshlaydi. qora saksovulning tanasi og’ir bo`lib, suvda cho`kadi. Undan yoqilg’i sifatida foydalaniladi.
Taqirlar tarqalgan erlarda o`simlik deyarli o`smaydi. Faqat taqir yoriqlarida va atrofida siyrak holda sho`ra o`simliklari uchraydi.
O`zbekiston hayvonlari tabiatiiig harakatchan uisuri xisoblanib, geografik muhitning ajralmas bir qismi sifatida respublikamiz landshafti tarkibiga kiradi.
O`zbekiston hududining kattaligi, tabiati hamda rivojlanish tarixi uning hamma qismida bir xil emasligi, shuningdek, kishilarning xo`jalik faoliyati hayvonlarning tarkibi va geografik tarqalishiga ta`sir etgan. Buning ustiga O`zbekiston hududining 71% ni tashkil etgan cho`lli qismida hayvonlar yozning jazirama, davomli quruq kunlariga, suvsizlikka, ko`chib yuruvchi qumlarga moslashgan.
O`zbekistondagi ba`zi hayvon turlari, chunonchi katta qumsichkon tamaris qumsichqoni, kichik qo`shoyoq, qo`ng’ir yumron koziq, aptilopa, sayg’oq, korsak, qora sassiqko`zan, olako`zan, yovvoyi mushuk manul (dala mushugi) kabi hayvonlar qozog’iston tekisliklaridan kirib kelgan. Jayron, barxon mushugi, karakal old osiyo va shimoliy Afrika cho`llaridagi hayvonlarga aloqasi bor. Burama shoxli echki, qunduz, afg’oi dala sichqoni, mayna kabi. hayvonlar esa Afg’oniston faunasiga xosdir. O`zbekiston tog’larida yashovchi Himolay ulari, Tibet kuzg’uni, Sibir’ echkisi, ilvirs Markaziy osiyodan kirib kelgan.
O`zbekiston hududida yashovchi sirtlon, chiyabo`ri, kobra (ko`z-oynakli ilon) kabn hayvon turlari Hiidistondan kirib kelsa, oq sichqon va qo`ng’ir ayiq evropaning shimoli uchun xosdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
