Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги муқимий номидаги қЎҚон давлат педагогика институти ўзбекистон табиий географияси фани бўйича

Daryolari. O`zbekiston O`rta Osiyoning markazida, materikning ichki qismida joylashganligi tufayli uning daryolari okean va dengizlarga quyilmaydi, binobarin berk havzaga qaraydi. Respublikammiz daryolari hudud bo`yicha notekis joylashgan bo`lib, o`ziga xos gidrologik xususiyatga ega.
O`zbekiston hududida daryo tarioqlarining zichligi bir xil emas Respublika er maydonining 71 foizini ishg’ol qilgan tekislik qismida daryo tarioqlari juda siyrak joylashib, har kv. km maydonga 2 m. uzunlikdagi daryo to`g’ri keladi.
Respublikamiz hududida daryo tarioqlarining zichligi bir xil emasligi eng avvalo uning rel’efiga, iqlimiy xususiyatlariga bog’liq. SHu sababli rel’efi baland, seriam, yog’inga nisbatan (haroratning pastligi tufayli) bug’lanish kam bo`lgan (potenqial bug’lanish) tog’li qismida yoqqan yog’inning ko`p qismi oqimga aylanib, soy va daryolarii hosil qiladi.
O`zbekiston daryolari asosan uning tog’li qismidan hamda qirg’iziston va Tojikiston hududidagi tog’lardan suv oladi. Agar Amudaryo va Sirdaryo havzalarida vujudga keladigan yillik oqimin 100% desak, shundan Amudaryoning 8%, Sirdaryoning 10% oqimi O`zbekiston hududida vujudga keladi, xolos. SHunintdek, O`zbekistonning eng muhnm daryolari hisoblangan Norin, qoradaryo, Sox, CHirchiq, Zarafshon, qashqadaryo, Surxondaryolarning ham yuqori oqimlari respublika hududidan tashqarida joylashib, o’shaajoy-lardan suv to`ttlaydi va to’plagan suvini o`rta va quyi oqimida, ya`ni respublikaimizda sarflaydi.
Daryolarning to`yinishi. Jum.huriyat daryolari suvlarini nimadan va kanday manbalardan tO`plashligi (olishligi) nn bilishham nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. CHunki daryolarning to`yinii’ manbai (nimalardan suv olishi) uning oqimini hosil bo`lishiga, binobarin rejimiga ta`sir. ko`rsatadi. Lekin shuni esdan chiqariaslik kerakki, O`zbekiston daryolari ichida faqat bitta manbadan suv oladiganlari yo`q. Ular turli manbalardan qor va muzlarning erishidan, yomg’ir suvlaridan hamda er osti suvlaridan to`yinib turadi. O`zbekiston daryolarini to`yiiishi xususiyatlariga ko`ra quyidagi to`rt tipga bo`ladi:
Muzlik-qor suvlaridan to`yinadigan daryolar;
qor-muzlik suvlaridan to`yinadigan daryolar;
qor suvlaridan to`yinadigan daryolar;
qor-yomg’irsuvlaridanto`yinadig’an daryolar.