Олий таълим тизими педагог ва раҳбар кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни

 

---

14 
Таянч иборалар:
замонавий ѐндашувлар тушунчаси, медитацион 
ѐндашув, шахсга йўналганлик ѐндашуви, гуманистик ѐндашув, интегратив 
ѐндашув тушунчалари.
1.1.
 
Давлат ва ҳуқуқ асослари фанига оид умумий ва хусусий тушунчалар.
.
 
 
Маълумки, муайян фанни ўрганишни бошлашда, аввало, унинг 
предметини, ўрганиладиган объектини аниқлаш зарур. Зеро ―фан – табиат, 
жамият ва инсон тафаккури тўғрисидаги тушунчаларда, категорияларда, 
қонунларда акс эттирилган ҳамда ҳаққонийлиги амалиѐтда тасдиқланган 
билимлар тизимидир. Ҳар бир фан ўзига хос ўрганиш объекти ва унга мос 
келувчи предмети билан ажралиб туради‖ Давлат ва ҳуқуқ назарияси шахс 
фаолият доирасини ифодалаб берувчи фан сифатида ўз олдига давлат ва 
ҳуқуқ ҳодисаларини, уларнинг жамиятдаги ўрни ҳақидаги фикрларнинг 
объективлиги борасидаги билимларни ишлаб чиқиш ва уни назарий 
жиҳатдан маълум бир тизимга солиш вазифасини кўзлайди. Давлат ва ҳуқуқ 
назарияси ҳуқуқшунослик фанлари тизимида марказий ўринга эга. У юридик 
фанларнинг методологик пойдеворини ташкил этиб, давлат ва ҳуқуқнинг 
назарий муаммоларини ўрганади. ―Назария‖ сўзи ―кўриб чиқмоқ‖, ―тадқиқ 
этмоқ‖, ―таҳлил қилмоқ‖ деган маъноларни англатади. ―Назария‖ – кенг 
маънода воқеа-ҳодисаларнинг ўзаро алоқаси ва қонуниятлари ҳақида яхлит 
тасаввур ҳосил қилувчи илмий билим шаклидир. Тор маънода эса у ѐки бу 
соҳадаги билимнинг асосий ғоялари, тушунчалари ва қонунлари тизимидир2 
. Давлат ва ҳуқуқ назарияси – бу давлат-ҳуқуқий ҳодисаларнинг вужудга 
келиши, ривожланиши ва амал қилишини ўрганувчи умумназарий юридик 
қонуниятлар ҳақидаги билимлар тизимидир. Шу нуқтаи назардан, давлат ва 
ҳуқуқ назариясининг предметини қуйидагича изоҳлаш мумкин: Давлат ва 
ҳуқуқ назариясининг предмети – давлат ва ҳуқуқнинг вужудга келиши, 
ривожланиши, ҳаракатда бўлиши (фаолият кўрсатиши) ва истиқболи 
тўғрисидаги энг умумий қонуниятларни ўрганади. Унинг предметига фақат 
амалдаги давлат, ҳуқуқ муносабатлари, жараѐнлари, ҳодисаларнинг энг 
умумий жиҳатларигина эмас, балки улар ҳақидаги тасаввурлар ҳам киради. 
Давлат ва ҳуқуқ назарияси фани давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлар, ғоялар, 
фикрлар ва билимлар тизими бўлиб, у давлат-ҳуқуқ ҳодисаларига тегишли 
бўлган умумий қонуниятларни ўрганади, давлат ва ҳуқуқни яхлит институт 
сифатида кўриб чиқади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг ўзига хос 
хусусиятлари:

давлат ва ҳуқуқ назарияси – ижтимоий фан. Унинг ўрганадиган соҳаси 
муҳим ижтимоий ҳодисалар бўлмиш давлат ва ҳуқуқдир;

давлат ва ҳуқуқ назарияси – назарий фан. У давлат ва ҳуқуқ 
тараққиѐтининг умумий қонуниятларини очиб беради;

давлат ва ҳуқуқ назарияси – фалсафий хусусиятга эга бўлган фан;

давлат ва ҳуқуқ назарияси – методологик фан. Юриспруденциянинг 
барча соҳаларини ҳуқуқий методология билан қуроллантиради;

давлат ва ҳуқуқ назарияси – амалиѐтга йўналтирилган фан. Юридик 

---

15 
амалиѐтдаги бўшлиқлар, муаммолар, зиддиятларни аниқлаш ва бартараф 
этиш усулларини ишлаб чиқади, давлат ва ҳуқуқ ривожининг 
йўналишларини белгилаб беради;

давлат ва ҳуқуқ назарияси – ўқув-тарбиявий аҳамиятга молик фан. 
Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанида асосий ролни умумий тушунчалар 
бажаради. Ушбу тушунчалар категориялар деб юритилиб, булар қаторига 
―давлат‖, ―давлат моҳияти‖, ―давлатнинг шакли‖, ―давлатнинг типи‖, 
―давлатнинг функциялари‖, ―давлат механизми‖, ―ҳуқуқ‖, ―ҳуқуқнинг 
моҳияти‖, ―ҳуқуқ шакли‖, ―ҳуқуқий муносабатлар‖, ―ҳуқуқ тизими‖, ―ҳуқуқ 
нормаси‖, ―ҳуқуқий онг‖, ―ҳуқуқий маданият‖ кабиларни киритиш мумкин. 
Давлат ва ҳуқуқ ҳодисалари ўзаро мустаҳкам алоқада бўлиб, улар бир-
бирини ифода этади. Шунинг учун ҳам давлат ва ҳуқуқ назариясининг барча 
институтлари биргаликда ўрганилади ва улар узвий боғлиқликда кўриб 
чиқилади. Таъкидлаш жоизки, давлат ва ҳуқуқ ҳодисалари алоҳида-алоҳида 
соҳа бўлмасдан, балки у ягона фан ҳисобланади ва нисбатан мустақил бўлган 
иккита қисмга, яъни давлат назарияси ва ҳуқуқ назариясига ажратилади. 9 
Давлат ва ҳуқуқ назарияси давлат ва ҳуқуқнинг барча жиҳатларини 
ўрганишни ўз олдига мақсад қилиб қўймайди, у ушбу ҳодисаларнинг умумий 
ва асосий қонуниятларини ўрганади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси – давлат ва 
ҳуқуқда ўз ифодасини топган жамият ривожининг объектив қонунларини, 
уларнинг ижтимоий-сиѐсий мақсадларини тушунтиради, ижтимоий 
муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг ва ҳуқуқий муносабатлар 
ривожланиш йўналишларининг бутун бир механизмини кўрсатиб беради.
Ижтимоий фанларнинг марказида жамият, шахс, унинг ҳуқуқ ва 
эркинлиги туради. Ижтимоий ҳаѐт асосида давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги, 
унинг жамият ҳаѐтидаги роли ва ўрни ҳақидаги масалалар ѐтади. Ушбу 
масалаларни барча ижтимоий фанлар муайян даражада ўрганади. Шу боис, 
давлат ва ҳуқуқ назариясининг фалсафа, иқтисодиѐт назарияси, социология, 
политология ва бошқа фанлар билан мустаҳкам боғлиқлигини кўриш 
мумкин. Давлат ва ҳуқуқ назарияси ўз предметини тадқиқ этиш жараѐнида 
бошқа ижтимоий фанларнинг методологиясига ва улар томонидан яратилган 
турли маълумотлар, ахборотлар, назарияларга таянади. Фалсафа фани билан 
боғлиқлиги. Фалсафа табиат ва жамият ривожланишининг умумий 
қонуниятларини ўрганади. У жамият, шахс, давлат ва ҳуқуқ масалаларига 
ижтимоий ҳодиса сифатида ѐндашади ва уларни умумий тарзда кўриб 
чиқади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси эса фалсафа қонуниятларига таянган 
ҳолда жамиятда давлат ва ҳуқуқнинг вужудга келиши ва ривожланиши 
қонуниятларини ўрганади. Ушбу фанлар бир-бирини такрорламайди, балки 
тўлдиради. Фалсафа давлат ва ҳуқуқ ҳодисаларини билишнинг асосидир. 
Давлат ва ҳуқуқ назарияси эса фалсафани ушбу ҳодисаларга оид муайян 
қонуниятлар билан бойитади. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фалсафа фани билан 
чуқур ва мустаҳкам алоқададир. Фалсафий дунѐқараш давлат ва ҳуқуқ 
назариясини кенгроқ ўрганишга ѐрдам беради. Диалектик нуқтаи назардан 
дунѐни англаш давлат ва ҳуқуқнинг ички қарама- қаршиликларини тўғри 
тушуниш ва баҳолашга йўл очади ҳамда ижтимоий жараѐнларга таъсир 

---

16 
этишга ѐрдам беради. Социология фани билан боғлиқлиги. Социология фани 
жамиятни яхлит, уюшган тизим сифатида тадқиқ этади, жамият 
аъзоларининг ҳуқуққа, ҳуқуқий амалиѐтга, давлат органлари ва мансабдор 
шахслар фаолиятига бўлган муносабатини ҳамда уларнинг давлат ва ҳуқуқ 
ҳодисаларининг бугунги ҳолати ва истиқболига оид қарашлари ва 
истакларини ўрганувчи фандир. Мазкур фан давлат ва ҳуқуқ назарияси фани 
учун тегишли маълумот ва хулосаларни беради. Ўз навбатида, давлат ва 
ҳуқуқ назарияси фани ушбу маълумот ва хулосаларни умумлаштиради ва 
муайян назарий-илмий таклиф ҳамда тавсияларни шакллантиради. 
Сиѐсатшунослик фани билан боғлиқлиги. Сиѐсатшунослик фани жамият 
сиѐсий тизимини, сиѐсий институтлар, сиѐсий партиялар, давлат ҳокимияти, 
жамоат ташкилотлари ва уларнинг фаолиятини, давлат ва шахснинг сиѐсий-
ҳуқуқий муносабатларини ўрганади. Ҳар иккала фаннинг ҳам ўрганиш 
объекти жамиятни бошқариш билан боғлиқ масалалар ҳисобланади. 
Иқтисодий фанлар билан боғлиқлиги. Мазкур фанлар жамиятнинг иқтисодий 
тизимини, яъни ишлаб чиқариш муносабатлари, молия, кредит, тадбиркорлик 
ва бошқа шу каби масалаларни ўрганса, давлат ва ҳуқуқ назарияси фани эса 
жамият сиѐсий тизимининг муҳим таркибий қисми бўлган давлат ва ҳуқуқ 
ҳодисаларига ўзининг асосий предмети сифатида қарайди. Ушбу фанларнинг 
ўзаро таъсири ва алоқаси давлат ва ҳуқуқнинг иқтисодиѐтга қанчалик боғлиқ 
эканлигини ўрганишга ва аниқлашга хизмат қилади.