Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

9.5.  Nutqida kamchiligi  boigan  bolalar  tafakkuri
Tafakkur inson  aqliy faoliyatining  yuksak  shakli  bolib,  insonga 
atrof  borliqni  bilish  quroli  sifatida  xizmat  qiladi.  Tafakkur  inson 
amaliy  faoliyati  vujudga  kelishining  asosiy  shartidir.  Tafakkur nutq 
bilan  chambarchas  bogliq.  Nutq  bolm asa,  til  vositalari  bolm asa, 
inson fikr qilolmaydi.  Tafakkur bolm asa,  nutq, tilning ham bolishi 
mumkin  emas.  Bular  o‘zaro  bogliq  kategoriyalardir.  Tafakkur  bu 
bilish jarayonidir.  Bosh miyaning bilish jarayonlarini ta ’minlaydigan 
markazlarining  shikastlanishi  tafakkur  jarayonlariga  salbiy  ta’sir 
ko'rsatadi.  Bu  esa,  o‘z  navbatida,  nutqqa  ta’sir  ko‘rsatmay  qolmay- 
di.
Nutq  buzilishlarini  o‘rganishda  va  tuzatishda  logopediya  va 
logopsixologiya  fanlari  nutq va  fikrning  o‘zaro  bogliqligi  konsepsi- 
yasiga,  bolaning  rivojlanishidagi  umumiy  va  maxsus  qonuniyatlar- 
ning  o‘zaro  munosabatlari  to‘g‘risidagi  nazariy  qoidalarga,  nutq  va 
faoliyatning  hamkorlikda  rivojlanishi  haqidagi,  ichki  hamda  tashqi 
omillarning  o‘zaro  ta’siri  haqidagi,  ruhiy  rivojlanishning  harakat- 
lantiruvchi  kuchlari  haqidagi  nazariyalarga  tayanadi.
XX  asrning  boshlaridayoq  bosh  miyada  «alohida  nutq  markaz- 
lari»  mavjud  va  nutq funksiyasi  mana shu markazlarda  lokallashgan
176

---

degan  nuqtayi  nazar  keng  tarqalgan  edi.  Rus  olimi  I.R Pavlov  bu 
qarashga yangi yo‘nalish berdi.  U bosh miya qobig‘ining nutq funk- 
siyalari  lokalizatsiyasi  murakkab  bo lib   qolmay,  balki  o‘zgaruvchan 
xususiyatga ega ekanligini ham isbotlab berdi va uni  «dinamik loka- 
lizatsiya»  deb  atadi.
I.P. Pavlov  ta’limotiga  muvofiq  nutq  bosh  miyaning  murakkab 
psixofiziologik funksiyasini,  uning ikkinchi signal sistemasini o‘zida 
namoyon  etadi.  Bu  esa  signallarning  signali  sanaladi.  Birinchi  va 
ikkinchi signal tizimlari bir-biri bilan uzviy boglangandir.  Ikkinchi 
signal  tizimi  birinchi  tizim  asosida  shakllanadi.  Ammo  keyincha- 
lik  2-signal  tizimining  1-signal  tizim ini  tartibga  soluvchi  ta ’siri 
namoyon  boiadi.  So‘z  alohida  xususiyatning  signali,  umumlashti- 
rish,  mavhumlashtirish  qurolidir.  1-  va  2-signal  tizimlari  orasidagi 
o‘zaro  murakkab  aloqalarni  hisobga  olish  nutq buzilishini  tuzatish, 
buzilgan  nutq  va  nutqsiz  funksiyalarning  o‘rnini  bosish  ustida  sa- 
marali  logopedik ish  olib borish  uchun  imkoniyat  yaratadi.
Hozirgi vaqtda P.K. Anoxin, A.N. Leontev, A.R. Luriya va boshqa 
rus olimlarining olib borgan tadqiqotlariga  ko‘ra,  har qanday psixik 
funksiyalarning  asosi  alohida markazlarda bolm ay,  balki  markaziy 
asab  sistemasining  turli joylarida joylashgan  murakkab  funksiyalar 
tizimi  hisoblanadi.
Nutq  rivojlanishi  jarayonida  bilish  faoliyatining  oliy  shakllari, 
tafakkur  qobiliyatlari  shakllanadi.  So‘zning  ahamiyati  o‘z-o‘zidan 
umumlashtiruvchi  hisoblanadi  va  shu  munosabat  bilan  o‘zida  na- 
faqat  nutq  birligini,  balki  tafakkur  birligini  ham  namoyon  qiladi. 
Ular  aynan  o‘xshash  emas  va  m a’lum  darajada  bir-biriga  bogliq 
bolm agan  holda  paydo  boiadi.  Lekin  bolaning  ruhiy  rivojlanishi 
jarayonida  murakkab,  sifat  jihatdan  yangi  birlik,  nutqiy  tafakkur, 
nutqiy fikrlash faoliyati  paydo  boiadi.  Nutqiy muomala qobiliyatini 
o‘zlashtirish o‘ziga xos insoniy ijtimoiy aloqalar uchun  zamin hozir- 
laydi.  U  tufayli  bolaning  atrof-muhit  haqidagi  tasavvurlari  shaklla­
nadi  va  oydinlashadi,  uni  aks  ettirish  shakllari  takomillashadi.
Shuning  uchun  nutq buzilishiga  ega  boigan  shaxslarning tafak­
kur  xususiyatlari  muammosi  logopsixologiya  va  neyropsixologiya 
fanlarining  muhim  muammolaridan  biridir.  Nutq  va  tafakkurning 
chambarchas  o‘zaro  bogliqligini  tushunish  uchun  bolalar  psixik
177

---

funksiyalarining  rivojlanishi  va  buzilishining  ichki  qonuniyatlarini 
e’tiborga  olish  kerak.
Rus  olimlari  (L.S.Vigotskiy,  S.L. Rubinshteyn,  A.N.Leontev 
va  b.)  tomonidan  tafakkurning  psixik  strukturasi  masalasi  har  to ­
monlama  ishltfb  chiqilgan.  Umum  qabul  qilingan  tasnifga  ko‘ra bi­
lish  faoliyatining  uchta  asosiy  shakli  mavjud:  ko‘rgazmali-amaliy, 
ko‘rgazmali-obrazli  va  verbal-mantiqiy  (nutqiy)  tafakkur.
Tafakkur  sensor  alaliya  va  afaziyaning  barcha  turlarida  miya­
ning organik buzilishlari natijasida tafakkur qo‘pol buzilgan bo‘ladi. 
Boshqa  nutq  nuqsonlarida  esa  (rinolaliya,  dizartriya,  duduqlanish) 
tafakkur  buzilishi  logopsixologiyada  chuqur  o‘rganilmagan  va  tax- 
minimizga  ko‘ra  bu  nuqsonlarda  tafakkurning  qo‘pol  buzilishlari 
kuzatilmaydi,  lekin  o‘ziga  xos xususiyatlarga  ega bo‘ladi.
Afaziyaning  turli  shakllarida  bemorlarning  nutq-tafakkur  faoli- 
yatida umuman  olganda buzilishlar kuzatilmaydi,  balki  bu faoliyat­
ning  ayrim  bo‘yinlari  buzilgan  bo‘ladi.  Boshqacha  qilib  aytganda, 
miya  katta  yarim  sharlaridagi  turli  bo‘Iimlarning  shikastlanishi 
so'zlar ma’nolarini farqlashda muammolar keltirib chiqaradi.  Bunda 
so‘zlarning  analitik-sintetik  tahlili  buzilgan  bo‘ladi.  Sensor  alalik 
va  sensor afazik bolada tovushlarning  sintetik-analitik tahlili  buzil- 
gani  sababli  u  o‘zgalarning  nutqini  tushunmaydi.  U  ko‘p  bo‘g‘inli 
so‘zlarni  idrok  eta  olmaydi,  fonetik  jihatdan  yaqin  so‘zlarning 
ma’nolarini  farqlamaydi  (masalan,  sim-shim,  uka-ukki).
V.A. Kovshikov,  Y.A. Elkin  motor  alalik  bolalarning  tafakkurini 
tadqiq  qilar  ekanlar,  bir  nechta  tushunchalarni  ajratib  ko‘rsatdilar: 
bilim  — borliqni  bilishda  o‘tgan  zamon  tajribasi  natijalarida  shakl- 
langan  va  fikrlash  operatsiyalari  uchun  manba bo‘lib  xizmat  qiladi- 
gan obrazlar, tasavvurlar, tushunchalar majmuyi; psixik faoliyatning 
o‘z-o‘zini  tashkil  qilishi  —  bilish  faoliyatini  va  uni  boshqarishni 
faollashtirishga qaratilgan yaxlitlik bo‘lib, tafakkur jarayonining ke- 
chishi  va  muammoli  vaziyatlarni  hal  qilib  berishi  uchun  kerakli 
sharoit  yaratib  beradi;  shaxsiy  tafakkur  -   muammoli  vaziyatlarni 
hal  qilishga  yo‘naltirilgan jarayon.
Nutq  kamchiliklariga  (duduqlanish,  dizartriya,  rinolaliya,  ala­
liya,  afaziya  va h.k.)  ega bolalarda bilish jarayonining kamchiliklari 
tafakkur jarayoni  va  natijalariga  va  o‘z-o‘zini  boshqarishning  buzi-
178

---

lishiga  ko‘proq  ta ’sir  qiladi.  Ularda  atrofdagilar  to‘g‘risida  yetarli 
hajmda  m a’lumotlar  bo‘lmaydi,  borliqdagi  predmetlarning  xususi­
yatlari  va  funksiyalari  haqida  noto‘g‘ri  tasavvurlar,  hodisalarning 
sabab-oqibat  aloqalarini  o‘rnatishda  qiyinchiliklar  tug‘iladi.  0 ‘z- 
o‘zini  boshqarishning  buzilishiga  hissiyot-iroda  doirasidagi  kam­
chiliklar  sabab  bo‘ladi.  Bolalar,  odatda,  o‘zlariga  taklif  qilingan 
muammoli  vaziyatga  uzoq  vaqt  kirisholmaydilar,  yoki,  aksincha, 
vazifani  bajarishga  juda  tez  kirishib  ketadilar,  lekin  bunda  vazi- 
faning  ham m a  jihatlarini  hisobga  olmasliklari  tufayli,  uni  to‘g‘ri 
baholay  olmaydilar  va  to'liq  bajarishga  qiynaladilar.  Ayrim  bolalar 
esa vazifani bajarishga tez kirishadilar, lekin unga qiziqishlari xuddi 
shunday tez yo‘qoladi,  hatto vazifa to‘g‘ri bajarilayotgan bo‘lsa ham, 
ishni  tugatmasdan  uni  bajarishdan  bosh  tortadilar.  Bunda  nutqi 
rivojlanmagan  bolalar  fikrlash  operatsiyalarini  to‘g‘ri  bajara  ola- 
dilar,  lekin  ularda  psixik jarayonlarning  (xotira,  diqqat,  tasavvur, 
tafakkur)  rivojlanishi  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega  bo‘lgani  sababli 
fikrlash  operatsiyalari to‘liq amalga oshmay qoladi  (V.A. Kovshikov, 
Y.A. Elkin).
Nutqi rivojlanmagan bolalarda aniq obrazli fikrlashning kamchi­
liklari faqat ikkilamchi emas, balki birlamchi xarakterga ega bo‘lishi 
mumkin.  Bu  holat  bosh  miya  po‘stlog‘i  tepa  qismining jarohatlan- 
ganligi bilan bog‘liq.  Og‘ir nutq nuqsoniga  ega bolalarda  ko‘pchilik 
hollarda  nutqning  rivojlanmaganligi  aniq-obrazli  fikrlashning 
shakllanmaganligi bilan bog‘liq bo‘ladi  (T.A. Fotekova,  1993).  Nutqi 
to‘liq  rivojlanmagan  ko‘pchilik  bolalar  uchun  fikrlashning  sustligi 
xos  bo‘ladi  (L.I.Belyakova,  Y.F.Gargusha,  O.N. Usanova,  E .L .Fi- 
geredo).
Muammoli  bolalar tafakkur rivojlanishi  orqada  qolish bilan  tas- 
niflanadi.  A.R. Luriya,  L.S. Svetkova,  I.T.Vlasenko  o‘z  tadqiqot- 
larida  so‘z-mantiq  tafakkur buzilishi  mexanizmlari  muammolarini 
yoritib berdilar.
So‘z-mantiq tafakkur nutq vositasida amalga oshiriladi. A.N. Le- 
ontev  ta’kidlashicha,  so‘z  ma’nolarida  predmet  dunyosi,  xossalari, 
aloqalari,  munosabatlari  o‘zining  moddiy  ifodasini  topgan.  L.S. Vi­
gotskiy bu bogliqlikni  tafakkur va nutq birligi  deb  atagan.  Tushun- 
cha tafakkur jarayonida vujudga keladi.
179

---

Tafakkur  qanchalik  to‘liq  rivojlangan  bolsa,  so‘z  ma’nosi 
shunchalik  to‘liq  bo‘ladi,  ya’ni  tafakkur  jarayonlari,  so‘z  m a’nosi 
ortida  turib,  shaxsiy  fikrlash  darajasida  kechadigan  analiz  va  sintez 
bilan  bog‘langan.
Nutq bilan tafakkurning birligini  l.P.Pavlovning  ikkinchi  signal 
sistemasi  to‘g‘risidagi  ta’limoti  ham  isbotlab beradi,  ikkinchi  signal 
sisiemasi birinchi  signal  sistemasi bilan bir-biriga ta’sir qilgan holda 
nutqning  ham,  tafakkurning  ham  nerv-fiziologik  negizini  tashkil 
qiladi.