O‘lchash — fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar
yordamida aniqlash. Ko‘p hollarda oichash jarayonida oichanayotgan kattalik
shunday fizik kattalik bilan taqqoslanadiki, unga 1 ga teng boigan qiymat berilib,
bu uning fizik kattalik birligi yoki o ‘lchov birligi deyiladi. 0 ‘lchash natijasi —
kattalikning o ‘lchash usuli bilan, masalan, kattalikni oichov birligi bilan
taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. 0 ‘lchash natijasini tenglama
ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin: t/ = ^ yoki Q = U-q (1 .1 ) bu yerda, Q
— o‘lchanayotgan fizik kattalik, U — oichash natijasi yoki oichanayotgan
kattalikning son qiymati, q — fizik kattalik birligi. (1.1) tenglama oichashning
asosiy tenglamasi deyiladi. Uning o‘ng tomoni 0 ‘lchash natijasi deb yuritiladi. O
ichash natijasi doimo oicham li kattalik boiib, u o‘z nomiga ega boigan q birlikdan
hamda ayni shu birlikdan oichanayotgan kattalikda nechta borligini anglatadigan U
sondan tashkil topgan. Oichanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita,
birlashtirib va qo‘shma oichash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya
amaliyotida va ilmiy tekshirishlarda birlashtirib va qo‘shma oichash usullaridan
foydalaniladi. Bevosita o‘lchash deb oichanayotgan kattalikning izlanayotgan
qiymati tajriba m aium otlaridan bevosita aniqlanadigan oichashga aytiladi.
Masalan, haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizgich
bilan oichash va hokazolar bevosita oichashdan iborat. Bevosita oichash
tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: Qbev. = С 'п (1.2) bu yerda, Qbev —
oichanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan oichov birliklaridagi
qiymati; S — raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi b o iin m alarining yoki bir
marta ko‘rsatishining oichanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; n — shkala
boiinmalarining hisobida indikatorli qurilma bo‘yicha olingan sanoq. Bilvosita
o‘lchash deb oichash natijasi oichanayotgan kattalik bilan m aium munosabat
yordamida bogiangan kattaliklarni bevosita oichashga asosan olinadigan oichashga
aytiladi. Bilvosita oichash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: Qbu = № ,Q 2 ,~
,Q L ) О -3) bu yerda, Qm — oichanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q{, Qv
..., Q")ev — bevosita oichanadigan kattaliklarning son qiymatlari. Bilvosita
oichashga o‘tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning qarshiligi, uzunligi
va ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘yicha topish; modda zichligini uning massasi va
hajmini oichash natijasi bo‘yicha topish va boshqalar misol b o ia oladi. Bilvosita
oichashlar bevosita oichashlarning iloji b o im ag an ishlab chiqarish jarayonlarini
nazorat qilishda keng qoilanadi. Birlashtirib o‘lchash bir nechta bir nomli
kattaliklarni bir vaqtda oichashdan iborat bo‘lib, unda izlangan kattaliklaming
qiymatlari bevosita o ‘lchashda hosil qilingan tenglamalar tizimidan topiladi. Bir
vaqtda ikki yoki bir nechta nomdagi turli kattaliklarni va ular orasidagi funksional
munosabatlarni topish uchun olib borilgan o‘lchashlar qo‘shma o ‘lchash deyiladi.
Jumladan, o ‘lchash rezistorining 20°C dagi elektr qarshiligi va harorat
koeffitsiyentlari uning qarshiligini turli haroratlarda bevosita o‘lchash m
a’lumotlari bo‘yicha topiladi. 0 ‘lchashlar yana mutlaq va nisbiy oMchashlarga
boiinadi. Bir yoki bir nechta asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita oichash mutlaq о ‘Ichash deb ataladi.
Masalan, shtangensirkul yordamida bajarilgan oichashlar mutlaq oichashdir,
chunki unda oichanayotgan kattalik qiymati bevosita olinadi. Biror kattalikning
shu ismli birlik vazifasini bajarayotgan kattalikka nisbatini oichash yoki kattalikni
shu ismli birlik kattaligi deb qabul qilingan kattalik bo‘yicha oichash nisbiy o
‘lchash deb ataladi. Masalan, haroratni termoelektr effektdan foydalanishga
asoslangan oichash yoki massani tortish usuli bilan, ya’ni massaga mutanosib b o
ig a n og‘irlik kuchidan foydalanish usuli bilan oichash nisbiy oichashdan iborat.
Nisbiy oichashdan katta aniqlik zarur boigan hollarda foydalaniladi. O ich ash lar o
ic h ash asosini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib olib boriladi.
Masalan, moddaning kengayishi bo‘yicha haroratni oichash,
muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko‘tarilishi bo‘yicha siyraklanish
(vakuum)ni o ich ash . O ichashning biror asosini amalga oshirish uchun turli
texnik vositalar qoilaniladi. Oichashlarda qoilaniladigan va normallashgan
metrologik xossalarga ega boigan texnik vositalar 0 ‘lchash vositasi deyiladi. O
ichash asosi va vositasini belgilab beradigan usullar majmuyi o ichash usuli
deyiladi. Oichashlarda bevosita baholash, differensial, oichov bilan taqqoslash va
nol (kompensatsion) usullar keng tarqalgan. Bevosita baholash usuli oichanayotgan
kattalik miqdorini bevosita oichash asbobining hisoblash qurilmasi bo‘yicha
bevosita topish imkonini beradi. Masalan, bosimni prujinali m anometr bilan,
massani siferblatli tarozida, tok kuchini ampermetr bilan oichash va hokazo. Bu
usulda oichash aniqligi uncha katta boim asa ham, oichash jarayonining tezligi uni
amalda qoilanishda tengi yo‘q usulga aylantiradi. Differensial usul oichanayotgan
va m a’lum kattaliklaming ayirmasini oichashni xarakterlaydi. Masalan, gaz
aralashmasi tarkibini havoning issiq o ‘tkazuvchanligiga taqqoslash y o ii bilan
issiqlik o ‘tkazuvchanlik bo‘yicha oichash. G ‘oyatda aniq oichashlarda oichov
bilan taqqoslash usuli qoilanadi. Bunda oichanayotgan kattalik oichash yordamida
topilgan kattaliklar bilan taqqoslanadi. Masalan, o ‘zgarmas tokning kuchlanishini
elektr yurituvchi kuchi normal element EYK iga teng boigan taqqoslash
kompensatorida o‘lchash yoki massani pishangli tarozilarda muvozanatlashtiruvchi
toshlar bilan o‘lchash. Bu usul ta’sir etuvchi kattaliklarning oichash natijasiga ta
’sirini kamaytirishga imkon beradi. Nol (kompensatsion) usul oichanayotgan
kattalikni qiymati m aium boigan kattalik bilan taqqoslashdan iborat, ammo ular
orasidagi ayirma m aium kattalikni o‘zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi.
Potensiometrlar, muvozanatlashtirilgan ko‘priklar va boshqalar nol usulga
asoslanib ishlovchi asboblarga misol b o ia oladi. Nol usul oichashning yuqori
aniqligini ta’minlaydi. 1.3-§. 0 ‘LCHASH 0 ‘ZGARTIRISHLARI VA 0
‘ZGARTKICHLAR Texnologik o ich ash larn in g m ohiyatini texnik jih atd an
qisqacha quyidagicha ifodalash mumkin: ,J4ima, qanday qilib va nima bilan o
‘lchanadi?“. Shuning uchun, bundan keyin aniq fizik kattaliklarni oichash usullari
va oichashlarning eng keng tarqalgan ishonchli ishchi vositalari: oichash o
‘zgartkichlari va oichash asboblari qarab chiqiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot
sifatini va TJABT samaradorligini oshirish zarurligi turli moddalar sarfi va
miqdorini aniq oichash masalalarini muvaffaqiyatli hal etishni taqozo etadi.
Sanoatda sarf oichash tizimlarining qoilanishi sarflanayotgan energiya
eltuvchilarini (suv, gaz, bug1, yonilg‘i) hisobga olish va nazorat qilish bo‘yicha
ko‘pgina texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, jarayonning eng m
aqbul rejim ini ishlab chiqarishning aniq shart-sharoitlariga bogiiq holda tez
aniqlashga imkon beradi. Mahsulotni hisobga olish jarayonlarida moddalarning
sarfi va miqdorini oichash vositalariga juda yuqori aniqlik jihatidan katta talablar
qo‘yiladi. Sarf oichash uchun ishlatiladigan asboblar sarfo ‘Ichagichlar deb ataladi.
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o ‘tgan miqdori modda
sarfi deyiladi. Sarf oichaydigan asboblar oniy sarfni oichaydi va texnologik
rejimlar (ayniqsa, uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga,
texnologik jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va
rejimni berilgan yo‘nalishda sozlashga imkon beradi. Moddaning hajmiy sarfi 1/s,
m3/s, m3/soat, massa sarfi esa kg/s, kg/soat, t/soat va hokazolarda oichanadi.
Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta ’minlanishi mumkin, unda bu
asboblar hisoblagichli sarfo ichagichlar deyiladi. M odda miqdorini oichaydigan
asboblar hisoblagichlar deb ataladi. Hisoblagichlar o ‘zlaridan o‘tgan modda
miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) mobaynida oichaydi. Uning miqdori
hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (litr, m 3)
yoki massa (kg, t) birliklarida ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita oichash
asboblari boiib, ularning shkalasi bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha
hisoblashni talab qilmaydi. Sanoatda keng tarqalgan sarf vamiqdor oichagichlar
ishlash prinsipi va tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga boiinadi. Ishlab
chiqarishda suyuqlik, bug1 va gazlarning sarfmi oichaydigan asboblarning
quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1) bosim farqi o ‘zgaruvchan sarfoichagichlar; 2)
bosim farqi o ‘zgarmas sarfo ichagichlar; 3) tezlik bosimi sarfoichagichlari; 4)
o‘zgaruvchan sathli sarfoichagichlar; 5) induksion sarfoichagichlar; 6)
ultratovushli sarfoichagichlar; 7) kalorimetrik (issiqlik) sarfoichagichlar; 8) ionli
sarfoichagichlar. Oichanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarfoichagichlar suv,
mazut, bug‘, gaz va hokazolar sarfmi oichagichlarga boiinadi. Suyuqlik va
gazlarning miqdorini oichaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy guruhlarga
boiinadi: 1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari.
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va asboblar
ko‘rib chiqilgan. 4.2- §. BOSIMLAR FARQI 0 ‘ZGARUVCHAN
SARFO‘LCHAGICHLAR Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfmi bosimlar
farqi o‘zgaruvchan sarfoichagichlar bilan oichash keng tarqalgan va yaxshi
o‘rganilgan. Sarfni bunday usul bilan oichash suyuqlik yoki gaz o'tayotgan
quvurda kichik diametrli to ‘siq-diafragma (4 .1 -rasm, a), soplo (4 .1 -rasm, b),
Venturi soplosi (4.1-rasm, с) va Venturi quvuri (4.1- rasm, d) ni o‘rnatish
natijasida hosil boiadigan modda potensial energiyasi (statik bosimi) ning
o‘zgarishini olchashga asoslangan. Kichik diametrli to ‘siq vazifasini bajaruvchi
toraytirish qurilmasi quvurga o ‘rnatilib, mahalliy torayishni hosil qiladi. Suyuqlik,
gaz yoki bug1 quvurning kesimi toraygan joyidan o‘tayotganida uning tezligi
oshadi. Tezlikning, binobarin, kinetik energiyaning ortishi oqimning kesimi
toraygan joyida potensial energiyaning kamayishiga olib keladi. Bunda to‘siqdan
keyingi statik bosim undan oldingi statik bosimdan kam boiadi. Shunday qilib,
modda toraytirish qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi AP= P{ — P2 hosil bo‘ladi.
Bu bosimlar farqi oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib boiadi. Demak,
toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosimlar farqi quvurdan o‘tayotgan modda
sarfming oichovi boiishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr oichagan
AP bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi. Suyuqlik, gaz va buglarning sarfmi oichash
uchun toraytirish qurilmasi sifatida standart diafragmalar, soplolar, Venturi soplosi
va Venturi quvurlari ishlatiladi. O‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimiga doir
ma’lumotlarni yoritishdan oldin o‘lchashlar va birlik etalonlar to‘g‘risidagi asosiy
tushunchalarni qarab chiqamiz. O‘lchov bu berilgan noaniq qiymatni oldindan
birlik qilib qabul qilingan etalonlardan biri bilan solishtirishdir. O‘lchov bizga
berilgan o‘lchanadigan kattalikni mikdoriy tavsiflashga imkon beradi. O‘lchov
muxandislik va ilmiy soxalarda muxim ro‘l o‘ynaydi.[1] O‘lchov birligining 2 ta
asosiy talabi bor: 1. Taqqoslashda ishlatiladigan etalonlarning aniqligi yuqori va
xalqaro miqyosda kelishilgan bo‘lishi kerak. 2. Taqqoslashda ishlatiladigan
apparatura va uskunalar metrologik tasdiqlangan bo‘lishi kerak.[1] O‘lchash
jarayoni 3.1-rasmda keltirilgan O‘lchash o’bekti Taqqoslash Natija ETALON 3.1-
rasm.O‘lchash jarayoni O‘lchash ob’ekti bu yerda o‘lchanishi lozim bo‘lgan
kattalikni ifodalaydi. Qiymat oldindan mavjud bo‘lgan massa, uzunlik, vaqt va shu
kabi etalonlar bilan taqqoslanib natijani xosil qiladi. [1] Turli qiymatlarni (o‘lchov
birliklarini) ifodalash uchun etalonlar ishlab chiqilgan bo‘lib, Parij yaqinidagi Sevr
shahrida ”O‘lchov va Tarozilar” xalqaro byurosida saklanadi. O‘lchov
birliklarining etalonlari quyidagi sinflarga bo‘linadi: - Xalqaro etalonlar -
Birlamchi etalonlar - Ikkilamchi etalonlar - Ishchi etalonlar Xalqaro etalonlar -
xalqaro o‘zaro kelishuvni ifodalaydi.Ular doimiy ravishda rivojlanib boradi va
absolyut fizik o‘lchov birliklari orqali tekshirilib turiladi. Ushbu xalqaro etalonlar
o‘lchash va kalibrlash kabi oddiy metrologik tadbirlarni bajarilishda
ishlatilmaydi.[1] Birlamchi etalonlarning asosiy funktsiyasi ikkilamchi etalonlarni
kalibrlash va tekshirib turishdir. Birlamchi etalonlar turli davlatlarning Milliy
Standart Labaratoriyalarida saqlanadi. Birlamchi etalonlar Milliy
Labaratoriyalardan tashkarida foydalanish mumkin emas.[1] Ikkilamchi etalonlar
sanoat labaratoriyalarida o‘lchash va kalibrlash uchun asosiy etalon xisoblanadi.
Ikkilamchi etalonlar kaysi sanoat yo‘nalishiga tegishliligidan kelib chiqgan xolda
tasdiklanadi. Xar bir ikkilamchi etalonlar kalibrlash va birlamchi etalonlar bilan
taqqoslash uchun Milliy Standartlash Labaratoriyalariga yuboriladi. [3]
O‘lchashlar birliligiga erishish mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalarning sifatini,
xavfsizligi va raqobatbardoshligini ta’minlash bo‘yicha bajaradigan ishlarning
asosidir. O‘lchashlar birliligini ta’minlash dunyodagi har bir mamlakat uchun
davlat ahamiyatidagi masaladir. Ma’lumki, o‘lchashlar birliligi O‘zbekistonda
o‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimi asosida amalga oshiriladi. O‘lchashlar
birliligi hozirgi zamon metrologiya faoliyatidagi asosiy tushunchasi bo‘lib
hisoblanadi va o‘lchashning shunday holatini tavsiflaydiki, unda o‘lchash natijalari
kattaliklarni qonunlashtirilgan birliklarida ifodalangan ularning xatoliklari esa
berilgan ehtimollik bilan o‘rnatilgan chegarada bo‘ladi. O‘lchashlar birliligini
ta’minlashning ilmiy asosi bo‘lib o‘lchashlar to‘g‘risidagi “Metrologiya” fani
hisoblanadi. Hozirgi zamon metrologiya 3 bo‘limdan iborat: − nazariy
metrologiya; − qonuniy metrologiya; − amaliy metrologiya; O‘lchashlar birliligini
ta’minlash tizimining texnikaviy asoslari bo‘lib hisoblanadi: − Milliy etalonlar
kompleksi bo‘lib ular kattalik birliklarini takrorlash va saqlash uchun
mo‘ljallangan. − O‘lchash vositalari va o‘lchashlarni bajarish usullarining
qonuniyligini o‘rnatish tizimi. − Birliklar o‘lchamligini etalonlardan ular bilan
o‘zaro bo‘ysunishda bo‘lgan o‘lchash vositalariga uzatish tizimi. Tizimning
tashkiliy asosi bo‘lib, O‘zbekiston metrologiya xizmati hisoblanadi. Ushbu xizmat
davlat metrologiya xizmati va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatidan tashkil
topgan. Tizimning qonuniy asosi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasining
“Metrologiya to‘g‘risida”dagi qonuni hisoblanadi. Metrologiya xizmatining
rahbariy va yetakchi markazi bo‘lib metrologiya bo‘yicha milliy organ O‘zstandart
hisoblanadi. O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish
agentligi (“O‘zstandart agentligi”)ning tashkiliy tuzilishi 1-rasmda, “O‘zstandart”
agentligi markaziy apparatining tuzilmasi 2-rasmda ketirilgan. Vazirlar
Mahkamasining 2004 yil 5 avgustdagi 373-son «O‘zbekiston davlat
standartlashtirish, metrologiya va seritifikatlashtirish agentligi tuzilmasini
takomillashtirish va uning faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarorinning 3-
ilovasida “O‘zstandart” agentligi to‘g‘risida nizom keltirilgan. “O‘zstandart”
agentligi tuzilishi quyidagilar kiradi:
Hududiy standartlashtirish va metrologiya
boshqarmalari (3-rasm);
Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi hamda
uning hududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari;
Metrologiya xizmatlari
ko‘rsatish markazi;
Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-
tadqiqot instituti (4-rasm);
Milliy etalonlar markazi (5-rasm);
Shtrixli
kodlashtirish markazi ;
Axborot-ma’lumotlar markazi ; Yuridik shaxslarning
metrologiya xizmati Davlat boshqaruv organlari, birlashmalar va tashkilotlar
tomonidan zaruriy hollarda “Bosh metrologiya xizmati” yoki “Asos metrologiya
xizmati” shaklida ochilishi mumkin. O‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimining
normativ-huquqiy asosi bo‘lib O‘zbekistonda o‘lchovlar birliligini ta’minlash
Davlat sistemasining hujjatlar kompleksi hisoblanadi. Bu kompleks tarkibiga
xalqaro, davlatlararo va milliy normativ va uslubiy hujjatlar kiradi. Bu hujjatlar
o‘lchashlar birliligini ta’minlash bo‘yicha qancha, normativ va ishlarni bajarish
tartibini aniqlaydi, bu esa Davlatning ishlab chiqarish va iqtisodiy integratsiyasiga
va savdodagi to‘siqlarni bartaraf qilinishga imkon beradi. "O‘zstandart"
agentligining markaziy apparati Hududiy standartlashtirish va metrologiya
boshqarmalari (SMB) 14 bo‘linma Respublika sinov va sertifikatlashtirish
markazi* Standartlashtir ish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot
instituti Hududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari* Axborotma’lumotlar
markazi* Milliy etalonlar Markazi Metrologiya xizmatlari ko‘rsatish markazi* *
Moliyalashtirish xo‘jalik faoliyatidan olinadigan o‘z mablag‘lari hisobiga amalga
oshiriladi. Shtrixli kodlashtirish markazi* 3.2-rasm. O‘zbekiston standartlashtirish,
metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ("O‘zstandart" agentligi)ning tashkiliy
tuzilmasi. Bosh direktor Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni
rivojlantirish bo‘yicha Idoralararo kengash Bosh direkt or o‘rinbosari Bosh direkt
or o‘rinbosari Bosh metrol og Akkr editatsiya va inspektsiya nazorati boshqarmasi
(5 kishi) Stand artlashtirish, davlat nazoratini muvofiqlasht irish va axborot
texnologiyala rini joriy etish boshqarmasi (9 kishi) Muvo fiqlikni tasdiqlash
sohasidagi texnika siyosati va sifat tizimlarini joriy etish boshqarmasi (5 kishi)
Metrol ogiya boshqarmasi (4 kishi) Alko golli mahsulotlar sifati bo‘yicha davlat
inspektsiyasi (5 kishi) Xalqa ro munosabatlar sho‘’basi (2 kishi) Mutasaddilik
qilinadigan tashkilotlar Moli yaiqtisodiyot boshqarmasi (5 kishi) Hudu diy
standartlashti rish va metrologiya boshqarmalar i Respu blika sinov va
sertifikatlasht irish markazi Milliy etalonlar markazi Yuri dik maslahatchi (1 kishi)
Stand artlashtirish, metrologiya va sertifikatlasht irish ilmiytadqiqot instituti Shtrix
li kodla shtirish markazi Metrol ogiya xizmat lari ko‘rsatish marka zi Umu miy
bo‘lim (3 kishi) Axbor otma’lumotlar markazi Xodimlarning cheklangan jami soni
- 56 kishi, shu jumladan: boshqaruv xodimlari - 43 kishi; xizmat ko‘rsatuvchi
xodimlar - 8 kishi; texnik xodimlar - 5 kishi. 3.3-rasm.O‘zbekiston
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ("O‘zstandart"
agentligi) markaziy apparatining tuzilmasi. Boshliq Boshliq o‘rinbosari Akkredita
tsiya qilingan hamda attestatsiyadan o‘tkazilgan organlar va laboratoriyalar ni
nazorat qilish bo‘limi Buxgalte riya Standartla shtirishva standartlar ustidan davlat
nazorati bo‘limi Umumiy bo‘lim Alkogolli mahsulotlar sifati bo‘yicha inspektorlar
Metrologi k nazorat va o‘lchovlarning yagonaligi ta’minlanishini nazorat qilish
bo‘limi Xodimlarning cheklangan jami soni - 188 kishi, shu jumladan: boshqaruv
xodimlari - 145 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar - 24 kishi, texnik xodimlar -
19 kishi. 3.4-rasm. Hududiy standartlashtirish va metrologiya boshqarmalari
tuzilmasi. Direktor Direktorning ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari Ilmiy kotib (1
kishi) Moliya -iqtisodiyot bo‘limi (2 kishi) Standartlasht irish, klassifikatsiy alash
va kodlashtirish bo‘limi (4 kishi) Malaka oshirish markazi* Umum iy bo‘lim (1
kishi) Sertifikatlash tirish bo‘limi (3 kishi) Metrologiya, terminologiya va
tarjimalar bo‘limi (4 kishi) Xodimlarning cheklangan jami soni – 23 kishi, shu
jumladan: boshqaruv xodimlari – 18 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar - 3 kishi,
texnik xodimlar - 2 kishi. * Moliyalashtirish xo‘jalik faoliyatidan olinadigan o‘z
mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi. 3.5-rasm. Standartlashtirish, metrologiya
va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot institutining tuzilmasi. Direktor Etalonlarni
saqlovchilar (4 kishi) Buxgalteriya (1 kishi) Xodimlarning cheklangan jami soni -
8 kishi, shu jumladan: boshqaruv xodimlari - 6 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar
- 1 kishi, texnik xodimlar - 1 kishi. 3.6-rasm. O‘zbekiston Respublikasi milliy
etalonlar markazining tuzilmasi. 2. O‘lchashlar birliligini ta’minlash bo‘yicha
xalqaro tashkilotlar ILAC – International Laboratory Accreditation –
Akkreditatsiya labaratoriyalarini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro printsipial forum.
ILAC shuningdek davlatlarga o‘zlarining shaxsiy akkreditatsiya laboratoriyalarini
rivojlantirishi jarayonida maslaxatlar va yordam beradi. Ushbu davlatlar esa ILAC
ga a’zo sifatida kirish xuquqiga ega bo‘ladi. [2] OIML- The International
Organisation of Legal Metrology- Xalqaro legal metrologiya tashkiloti. Butun
dunyo texnik strukturasini rivojlantirish tashkiloti bo‘lib, u o‘z a’zolariga milliy va
regional ishlab chiqarishda talablar qo‘yish va legal metrologiya ilovalari uchun
o‘lchov uskunalaridan foydalanishda metrologik yo‘l boshlovchilik qiladi. [2]
IUPAP- The International Union of Pure and Applied Physics – Xalqaro oddiy va
amaliy fizika birlashmasi. 1923-yilda tashkil topgan. 2008-yildan uning tarkibida
48 ta fizik birlashmalar mavjud. U o‘z ishini 20 ta komissiyaga bo‘lgan xolda
tashkil kiladi. Ulardan biri Standartlar, Birliklar, Nomen-klatura, Atom va Asosiy
konstantalar komissiyasidir. [2] IUPAC – The International Union of Pure and
Applied Chemistry – Xalqaro oddiy va amaliy kimyo birlashmasi. Butun dunyo
bo‘yicha kimyo ilmini rivojlantirishga maslaxatlar beradigan xalkaro nodavlat
tashkilot. IUPAC 1919-yilda tashkil topgan. Unda 8 ta bo‘lim(division) mavjud.
[2] 3.7-rasm. Dunyo miqyosidagi mintakaviy metrologiya tashkilotlari 3.1-jadval.
Metrologiya bo‘yicha xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar IEC/CE I International
Electrotechnical Commission Xalqaro elektrotexnik komissiya ETSI European
Telecommunications Standarts Institute Telekommunikatsiyalar sohasida
standartlashtirish bo‘yicha Yevropa institute ITU International Telecommunication
Union Xalqaro elektraloqa ittifoqi OIWIL International Organization of Legal
Metrology Qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘yicha xalqaro tashkilot BIPM Le
Bureau International des Poids et Mesures Tosh va tarozilarning xalqaro byurosi
WELM EC Organization of European national legal metrology services G‘arbiy
Yevropa qonunlashtiruvchi metrologiya tashkiloti EURO MET European
Collaboration on Measurement Standards Etalonlar bo‘yicha Yevropa hamkorligi
EA European Accreditation of Sertification Akkreditlash bo‘yicha Yevropa
hamkorligi ILAC International Laboratory Accreditation Cooperation
Laboratoriyalarni akkreditlash bo‘yicha xalqaro konferentsiya APLMF Asia-
Pacific Legal Metrology Forum Qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘yicha Osiyo-
Tinch Okeani forumi EASC EuroAsia Council on Standardization, Metrology and
Sertification MDHning standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish
bo‘yicha davlatlararo kengashi Yevropa , Amerika va Osiyo Infrastrukturasidagi
tashkilotlar to‘g‘risida qisqachach ma’lumotlar keltiramiz. METROLOGY –
EURAMET – Yevropa O‘LCHOV STANDARTLARI xamkorlik tashkiloti. Bu
tashkilot Yevropa metrologiyasi uchun metrologiya soxasidagi izlanishlar va
rivojlanishlarning o‘sishiga yo‘l boshchilik qiladi.2008-yildan ushbu tashkilot
tarkibida 32 ta Yevropa Milliy Metrologiya Institutlari MMI va 4 ta davogar MMI
mavjud. [2] ACCREDITATION – EA – Yevropa Akkreditsiya xamkorlik
tashkiloti. Yevropa Akkreditlash va Sertifikatlash tashkiloti va Yevropa
Akkreditlash labaratoriyalari tashkilotlarnining birlashishi natijasida tashkil
topgan. METROLOGY – SIM The Inter-American Metrology System, Amerika
Metrologiya Tizimi.34 millat metrologiya tashkilotlari o‘zaro roziligi asosida
tashkil topgan. SIM Amerika uchun CIMP MRA ga bo‘ysunuvchi mintaqaviy
metrologiya tashkiloti. SIM 5 mintakalarga bo‘lingan : NORAMET, CARIMЕT,
CAMЕT, ANDIMET va SURAMET.[2] ACCREDITATION – IAAC – The
InterAmerican Accreditation Coorperation – Amerika akkreditatsiyalash
asossatsiyasi. Asosiy vazifasi Amerika davlatlari akkreditatsiya guruxlaridan
xalkaro akkreditatsiya uyushmasini qurish. [2] METROLOGY – APMP – The
Asia Pacific Metrology Programme.Osiyo Tich okeani Metrologiya Dasturi. Ushbu
tashkilot Developing Economies Committee (DEC) ni tashkil qilgan bo‘lib, u
orqali Milliy Metrologiya Institutlarini rivojlantirishi lozim bo‘lgan davlatlarga
yordam beradi.[2] ACCREDITATION – IAAC – The InterAmerican Accreditation
Coorperation – Amerika akkreditatsiyalash asossatsiyasi. Asosiy vazifasi Amerika
davlatlari akkreditatsiya guruxlaridan xalkaro akkreditatsiya uyushmasini qurish.
METROLOGY – APMP – The Asia Pacific Metrology Programme.Osiyo Tich
okeani Metrologiya Dasturi. Ushbu tashkilot Developing Economies Committee
(DEC) ni tashkil qilgan bo‘lib, u orqali Milliy Metrologiya Institularini
rivojlantirishi lozim bo‘lgan davlatlarga yordam beradi. ACCREDITATION –
APLAC – Thee Asia Pacific Accreditation Coorperation- Osiyo Tich okeani
Akkreditatsiyalash Korporatsiyasi. Osiyo mintakasi bo‘ylab akkreditatsiya
kalibrlash, testlash va qurilmalarni nazorat qilish bilan bog‘lik tashkilotlarning
birlashmasidir. LEGAL METROLOGY – APLMF – Asia Pacific Legal Metrology
Forum – Osiyo mintaqasi bo‘ylab Legal metrologiyani rivojlatiruvchi obektlar
guruxi. APMP,APLAC va APLMF tashkilotlari Asia Pacific Economic
Coorporation tashkiloti tomonidan moliyalashtiriladi. 3.8-rasm. O‘zbekiston
Metrologiya Xizmatining xalqaro xamkorligi 4-MA’RUZA. O‘LCHASH
VOSITALARI TURLARI VA USULLARI Reja. 1. O‘lchash vositalarining turlari
va metrologik xarakteristikalari. 2. O‘lchash usullarining klassifikatsiyasi. 1.
O‘lchash vositalarining turlari va metrologik xarakteristikalari. Normalangan
metrologik xarakteristika (NMX) hujjatlar asosida o‘rnatiladi. Amaliyotda o‘lchash
vositasining quyidagi metrologik xarakteristikalari keng tarqalgan:
O‘lchash
diapazoni – bu o‘lchanayotgan kattalikning shunday qiymatlar sohasidirki, uning
uchun o‘lchash vositasi xatoliklarning yo‘l qo‘yiladigan chegarasi me’yorlangan
bo‘ladi.
O‘lchash chegarasi – bu o‘lchash diapazonining eng katta va eng kichik
qiymati. Shkalaning bo‘lim qiymati – bu kattalik qiymatlarining farqi bo‘lib,
shkalaning ikkita qo‘shni belgisiga mos keladi. Tekis shkalali priborlar doimiy
bo‘lim qiymatiga ega bo‘ladi, notekis shkalalilari esa o‘zgaruvchan bo‘lim
qiymatiga ega bo‘ladi. Sezgirlik S=Δy/Δx : - bu o‘q chiqishidagi signal o‘zgarishi
Δy ning bu o‘zgarishni yuzaga keltirgan kirishdagi Δx signal o‘zgarishiga
nisbatidir va bunda sezgirlik tok va kuchlanish bo‘yicha sezgirlik deb tushuniladi.
ТЕШИК: Чизиқни айланиш ўқига параллел айлантириб ҳосил қилинган ички
сирт; тешиклар очиқ ва ёпиқ бўлиши мумкин. ОТВЕРСТИЕ: Внутренняя
поверхность, образованная вращением линии параллельно оси вращения;
отверстия могут быть сквозными и глухими. 200 TEXNOLOGIK BAZA:
Buyum yoki tayyorlamani tayyorlash yoki ta’mirlash jarayonida uning o‘rnini
belgilash uchun foydalaniladigan baza. ТЕХНОЛОГИК БАЗА: Буюм ёки
тайёрламани тайёрлаш ёки таъмирлаш жараёнида унинг ўрнини белгилаш
учун фойдаланиладиган база. ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ БАЗА: База,
используемая для определения положения заготовки или изделия в процессе
изготовления или ремонта. CHIZIQLI O‘LCHAM: Buyumning chiziqli
birliklarda aniqlanadigan o‘lchami (chiziqli o‘lcham chizmada o‘lchov birligini
belgilamasdan millimetrlarda ko‘rsatiladi). ЧИЗИҚЛИ ЎЛЧАМ: Буюмнинг
чизиқли бирликларда аниқланадиган ўлчами (чизиқли ўлчам чизмада ўлчов
бирлигини белгиламасдан миллиметрларда кўрсатилади). ЛИНЕЙНЫЙ
РАЗМЕР: Размер изделия, определяемый в линейных единицах (линейный
размер на чертеже указывают в миллиметрах без обозначения единицы
измерения). SHLITS [nem. schlitz – tirqish, kesik]: Turli mahkamlash
buyumlarining yon tomon yuzalarida yoki detallarning tashqi va ichki silindrik
sirtlarida yasalgan ariqcha. ШЛИЦ [нем. schlitz – тирқиш, кесик]: Турли
маҳкамлаш буюмларининг ён томон юзаларида ёки деталларнинг ташқи ва
ички цилиндрик сиртларида ясалган ариқча. ШЛИЦ [нем. schlitz – щель,
разрез]: Канавка на торцевых поверхностях различных крепежных изделий
или на наружной и внутренней цилиндрических и внутренних поверхностях
деталей. YALPI ISHLAB CHIQARISH: Uzoq davom etadigan vaqt ichida
buyumni tor nomenklatura va katta hajmda uzluksiz ishlab chiqarish yoki
ta’mirlash bilan tavsiflanadi. ЯЛПИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ: Узоқ давом этадиган
вақт ичида буюмни тор номенклатура ва катта ҳажмда узлуксиз ишлаб
чиқариш ёки таъмирлаш билан тавсифланади. МАССОВОЕ
ПРОИЗВОДСТВО: Характеризуется узкой номенклатурой и большим
объемом выпуска изделий, непрерывно изготавливаемых или
ремонтируемых в течение продолжительного времени. YARIMFABRIKAT:
Iste’molchi-korxonada qo‘shimcha ishlov beriladigan yoki yig‘iladigan mehnat
predmeti. ЯРИМФАБРИКАТ: Истеъмолчи-корхонада қўшимча ишлов
бериладиган ёки йиғиладиган меҳнат предмети. 201 ПОЛУФАБРИКАТ:
Предмет труда, подлежащий дополнительной обработке или сборке на
предприятии-потребителе. O‘LCHAMNING CHEGARAVIY OG‘ISHI:
O‘lchamning nominal qiymatidan yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy og‘ishi.
ЎЛЧАМНИНГ ЧЕГАРАВИЙ ОҒИШИ: Ўлчамнинг номинал қийматидан йўл
қўйиладиган чегаравий оғиши. ПРЕДЕЛЬНОЕ ОТКЛОНЕНИЕ РАЗМЕРА:
Предельно допустимое отклонение размера от его номинального значения.
O‘RNATISH баҳолашни ўз ичига олган амалиётлар мажмуи. КОНТРОЛЬ
КАЧЕСТВА УСЛУГИ: Совокупность операций, включающая проведение
измерений, испытания и сравнение полученных результатов с
установленными требованиями и оценки одной или нескольких
характеристик услуги (обслуживания). XIZMAT SIFATINI BAHOLASH: Bir
turdagi xizmatlar yoki xizmatning muayyan turiga standartlarda o‘rnatilgan
ko‘rsatkichlar ro‘yxati bo‘yicha amalga oshiriladi. ХИЗМАТ СИФАТИНИ
БАҲОЛАШ: Бир турдаги хизматлар ёки хизматнинг муайян турига
стандартларда ўрнатилган кўрсаткичлар рўйхати бўйича амалга оширилади.
ОЦЕНКА КАЧЕСТВА УСЛУГ: Производится по номенклатуре показателей,
установленных стандартами на группы однородных услуг или на конкретные
виды услуг. YAROQLILIK: Normativ va texnik hujjatlarning barcha talablariga
buyumning muvofiqlik holati. ЯРОҚЛИЛИК: Норматив ва техник
ҳужжатларнинг барча талабларига буюмнинг мувофиқлик ҳолати.
ИСПРАВНОСТЬ: Состояние изделия, при котором оно соответствует всем
требованиям нормативной и технической документации. YAROQLILIK
MUDDATI: Mahsulotdan vazifasi bo‘yicha foydalanish imkoniyatini
chegaralovchi vaqt oralig‘i. ЯРОҚЛИЛИК МУДДАТИ: Маҳсулотдан вазифаси
бўйича фойдаланиш имкониятини чегараловчи вақт оралиғи. СРОК
ГОДНОСТИ: Интервал времени, ограничивающий возможности
использования продукции по назначению. 4 - BO‘LIM. TARMOQLARARO
STANDARTLASHTIRISH TIZIMLARIDA QO‘LLANILADIGAN UMUMIY
TEXNIK ATAMA VA TUSHUNCHALAR 248 4 - БЎЛИМ. ТАРМОҚЛАРАРО
СТАНДАРТЛАШТИРИШ ТИЗИМЛАРИДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН
УМУМИЙ ТЕХНИК AТAМA ВА ТУШУНЧАЛАР РАЗДЕЛ 4.
ОБЩЕТЕХНИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ И ПОНЯТИЯ, ПРИМЕНЯЕМЫЕ В
МЕЖОТРАСЛЕВЫХ СИСТЕМАХ СТАНДАРТИЗАЦИИ ABBREVIATURA
(ABREVIATURA): 1) so‘z birikmalarining birinchi harflaridan yasalgan
qisqartma so‘zlarning turi; 2) so‘z birikmalarining dastlabki unsurlaridan tuzilgan
qisqartma so‘zlar. Izoh – qisqartma so‘zlar shunday izohlanadi: 1) O‘z ST –
O‘zbekiston Standartlashtirish tizimi, O‘z TTDT – O‘zbekiston Texnik jihatdan
tartibga solish davlat tizimi va b. 2) Тошшаҳартрансхизмат – Тоshkent shahar
transport xizmati, moped - mototsikl-velosiped va b. АББРЕВИАТУРА
(АБРЕВИАТУРА): 1) сўз бирикмаларининг биринчи ҳарфларидан ясалган
қисқартма сўзларнинг тури; 2) сўз бирикмаларининг дастлабки унсурларидан
тузилган қисқартма сўзлар. Изоҳ – қисқартма сўзлар шундай изоҳланади: 1)
Ўз СТ – Ўзбекистон Стандартлаштириш тизими, Ўз ТТДТ – Ўзбекистон
Техник жиҳатдан тартибга солиш давлат тизими вa б. 2)
Тошшаҳартрансхизмат – Тошкент шаҳар транспорт хизмати, мопед -
мотоцикл-велосипед ва б. АББРЕВИАТУРА (АБРЕВИАТУРА): 1) тип
сложносокращенных слов, образованных из алфавитных названий начальных
букв словосочетаний; 2) сложносокращенные слова, составленные из
начальных элементов словосочетания. Примечание – в понимании: 1) ГСС Уз
– Государственная система стандартизации Узбекистана, ГСТР Уз –
Государственная система технического регулирования Узбекистана, ИСЦ –
Информационносправочный центр и др. В понимании 2) роддом –
родильный дом; мопед – мотоцикл-велосипед и др. ABZAS: 1) matnning bir
xat boshidan ikkinchisigacha bo‘lgan qismi; 2) matnning birinchi qatoridagi
satrboshi (xatboshi). АБЗАЦ: 1) матннинг бир хат бошидан иккинчисигача
бўлган қисми; 2) матннинг биринчи қаторидаги сатрбоши (хатбоши).
АБЗАЦ: 1) часть текста от одного отступа до следующего; 2) отступ в
начальной строке текста (абзацный отступ). ALGORITM (ALGORIFM):
Berilgan masalani yechish uchun matematik amallar majmui. Masalan, sondan
ildiz chiqarish algoritmi, qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish qoidalari vа b. 249
Izoh – ushbu termin IX asr o‘zbek matematigi va astronomi Muhammad bin Muso
Xorazmiyning lotinlashtirilgan – Algoritm nomidan kelib chiqqan. Xorazmiyning
algebraga oid “Kitab al-jabr val-muqabala” («Tiklash va zid qo‘yish haqida kitob»)
asarida algebra birinchi marta matematikaning mustaqil sohasi sifatida qaraladi.
Tenglamaning hadlarini bir tomonidan boshqasiga belgisini o‘zgartirish bilan
ko‘chirishdan iborat “al-jabr” operatsiyasining nomlanishi keyinchalik
matematikaning alohida qismi – algebra deb nomlandi. Algoritm nomi arifmetikani
hind sonlari yordamida ifodalovchi sifatida, so‘ngra esa qat’iy muayyan qoidalar
bo‘yicha bajariladigan, hisoblov tizimining umumiy nomi sifatida matematikaga
kirdi. АЛГОРИТМ (АЛГОРИФМ): Берилган масалани ечиш учун математик
амаллар мажмуи. Масалан, сондан илдиз чиқариш алгоритми, қўшиш,
айириш, кўпайтириш, бўлиш қоидалари ва б. Изоҳ – ушбу термин IX аср
ўзбек математиги ва астрономи Муҳаммад бин Мусо Хоразмийнинг
лотинлаштирилган – Algoritm номидан келиб чиққан. Хоразмийнинг
алгебрага оид “Китаб ал-жабр вал-муқабала” («Тиклаш ва зид қўйиш ҳақида
китоб») асарида алгебра биринчи марта математиканинг мустақил соҳаси
сифатида қаралади. Тенгламанинг ҳадларини бир томонидан бошқасига
белгиcини ўзгартириш билан кўчиришдан иборат “ал-жабр” операциясининг
номланиши кейинчалик математиканинг алоҳида қисми – алгебра деб
номланди. Алгоритм номи арифметикани ҳинд сонлари ёрдамида
ифодаловчи сифатида, сўнгра эса қатъий муайян қоидалар бўйича
бажариладиган, ҳисоблов тизимининг умумий номи сифатида математикага
кирди. АЛГОРИТМ (АЛГОРИФМ): Совокупность математических действий
для решения данной задачи. Например, алгоритм извлечения корня из числа,
правила сложения, вычитания, умножения, деления и т.д. Примечание –
термин происходит от арабского латинизированного имени узбекского
математика и астронома IX века Мухаммеда бен Муса Хорезми – Algorithmi.
В алгебраическом труде Хорезми «Китаб аль-джебр валь-мукабала» («Книга
о восстановлении и противопоставлении) алгебра впервые рассматривается
как самостоятельная отрасль математики. Название операции «аль-джебр»,
состоящей из перенесения членов из одной стороны уравнения в другую с
изменением знака, впоследствии стало названием раздела математики –
алгебра. Название алгоритм (алгорифм) вошло в математику как обозначение
арифметики с помощью индийских чисел, 250 а затем как общее название
всякой системы вычислений, выполняемых по строго определенным
правилам. ALIFBO: 1) muayyan bir yozuvda qabul qilingan, belgilangan tartibda
joylashtirilgan harflarning barchasi; 2) alifboda qabul qilingan harflar tartibi; 3)
alifboda qabul qilingan harflar tartibi bo‘yicha nimaningdir ko‘rsatkichi, ro‘yxati.
Izoh – foydalanish uchun qulay, aniq tizimni hosil qilib, muayyan tartib va ketma-
ketlikda standartlashtirish obyektlarini tizimlashtirishda alifbo qo‘llaniladi.
Masalan, atamashunoslik standartlarda atamalar va tushunchalar alifbo bo‘yicha
joylashtiriladi. АЛИФБО: 1) муайян бир ёзувда қабул қилинган, белгиланган
тартибда жойлаштирилган ҳарфлар мажмуи; 2) алифбода қабул қилинган
ҳарфлар тартиби; 3) алифбода қабул қилинган ҳарфлар тартиби бўйича
ниманингдир кўрсаткичи, рўйхати. Изоҳ – фойдаланиш учун қулай, аниқ
тизимни ҳосил қилиб, муайян тартиб ва кетма-кетликда стандартлаштириш
объектларини тизимлаштиришда алифбо қўлланилади. Масалан,
атамашунослик стандартларда атамалар ва тушунчалар алифбо бўйича
жойлаштирилади. АЛФАВИТ: 1) то же, что азбука (совокупность букв,
принятых в данной письменности, располагаемых в установленном порядке,
алфавит); 2) порядок букв, принятых в азбуке; 3) указатель, перечень чего-
нибудь по порядку букв, принятому в азбуке. Примечание – алфавит
применяется при систематизации объектов стандартизации, позволяющий
располагать объекты стандартизации в определенном порядке и
последовательности, образую четкую систему, удобную для пользования.
Например, термины и понятия в терминологических стандартах
располагаются по алфавиту. AMALIY: Amaliy ahamiyatga ega, amaliyotda
qo‘llaniladigan. Masalan, amaliy fanlar (tadqiqotlar), amaliy bilimlar, amaliy
san’at (biror narsalarning, buyumlarning, asbob-anjomlarning badiiy
tayyorlanishi). АМАЛИЙ: Амалий аҳамиятга эга, амалиётда қўлланиладиган.
Масалан, амалий фанлар (тадқиқотлар), амалий билимлар, амалий санъат
(бирор нарсаларнинг, буюмларнинг, асбоб-анжомларнинг бадиий
тайёрланиши). ПРИКЛАДНОЙ: Имеющий практическое значение,
применяемый на практике. Например, прикладные науки (исследования),
прикладные знания, прикладное искусство (художественное изготовление
каких-нибудь предметов, вещей, утвари). AMORTIZATSIYA: Mulkning
eskirishi, ishdan chiqishi natijasida uning qiymatining asta-sekinlik bilan hasayishi.
251 АМОРТИЗАЦИЯ: Мулкнинг эскириши, ишдан чиқиши натижасида
унинг қийматининг аста-секинлик билан пасайиши. АМОРТИЗАЦИЯ:
Постепенное снижение ценности имущества вследствие его изнашивания.
ARXIV: 1) eski, qadimgi hujjatlarni saqlash muassasasi; 2) muassasaning eski
hujjatlar saqlanadigan bo‘limi; 3) biror muassasa, shaxsning faoliyatiga tegishli
qo‘lyozmalar, xatlar va boshqalarning yig‘masi. АРХИВ: 1) эски, қадимги
ҳужжатларни сақлаш муассасаси; 2) муассасанинг эски ҳужжатлар
сақланадиган бўлими; 3) бирор муассаса, шахснинг фаолиятига тегишли
қўлёзмалар, хатлар ва бошқаларнинг йиғмаси. АРХИВ: 1) учреждение для
хранения старых, старинных документов; 2) отдел учреждения, где хранятся
старые документы; 3) собрание рукописей, писем и т.п., относящихся к
деятельности какогонибудь учреждения, лица. ASL: O‘zlashtirilmagan, asl,
sun’iy emas. АСЛ: Ўзлаштирилмаган, асл, сунъий эмас. ОРИГИНАЛЬНЫЙ:
Не заимствованный, подлинный, неподдельный. ASL NUSXA: Qaytadan
tiklash uchun namuna bo‘lib xizmat qiluvchi predmetning asli, originali; qaysidir
qo‘lyozmaning, hujjatning asli. АСЛ НУСХА: Қайтадан тиклаш учун намуна
бўлиб хизмат қилувчи предметнинг асли, оригинали; қайсидир қўлёзманинг,
ҳужжатнинг асли. ПОДЛИННИК: Подлинный предмет, оригинал, служащий
образцом для воспроизведения; оригинал какой-либо рукописи, документа.
ASOSIY: Mavqeyi bo‘yicha eng muhim, asosiy, katta. Masalan, bosh muhandis,
bosh konstruktor, bosh shifokor vа b. АСОСИЙ: Мавқеи бўйича энг муҳим,
асосий, катта. Масалан, бош муҳандис, бош конструктор, бош шифокор ва б.
ГЛАВНЫЙ: Самый важный, основной, старший по положению. Например,
главный инженер, главный конструктор, главный врач и др. ASSORTIMENT:
1) korxona, soha mahsulotlari alohida turlari yoki tovarlari qaysidir guruhlarining
ishlab chiqarishdagi tarkibi va o‘zaro munosabati; 2) savdo korxonalarida
tovarlarning har xil ko‘rinish va turlarini tanlash. АССОРТИМЕНТ: 1) корхона,
соҳа маҳсулотлари алоҳида турлари ёки товарлари қайсидир гуруҳларининг
ишлаб чиқаришдаги 252 таркиби ва ўзаро муносабати; 2) савдо
корхоналарида товарларнинг ҳар хил кўриниши ва турларини танлаш.
АССОРТИМЕНТ: 1) состав и соотношение в производстве отдельных видов
продукции предприятия, отрасли или в какой-либо группе товаров; 2) в
торговых предприятиях подбор различных видов и сортов товаров.
AVTOMATIKA: 1) ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish nazariya va
usullarini ishlab chiqadigan fan va texnika sohasi; 2) avtomatik harakatlanadigan
mexanizmlar, moslamala majmuyi. АВТОМАТИКА: 1) ишлаб чиқариш
жараёнларини автоматлаштириш назария ва усулларини ишлаб чиқадиган
фан ва техника соҳаси; 2) автоматик ҳаракатланадиган механизмлар, мослама
мажмуи. АВТОМАТИКА: 1) отрасль науки и техники, разрабатывающая
теорию и методы автоматизации производственных процессов; 2)
совокупность механизмов, приспособлений, действующих автоматически.
AVTOREFERAT: Muallifning o‘zi tomonidan bajarilgan ilmiy ishlarning
qisqacha bayoni. АВТОРЕФЕРАТ: Муаллифнинг ўзи томонидан бажарилган
илмий ишларнинг қисқача баёни. АВТОРЕФЕРАТ: Краткое изложение
научного труда, выполненное самим автором. AXBOROT: Ishning holati yoki
kimningdir faoliyati haqida xabar, nimadir haqida ma’lumot. АХБОРОТ: Ишнинг
ҳолати ёки кимнингдир фаолияти ҳақида хабар, нимадир ҳақида маълумот.
ИНФОРМАЦИЯ: Осведомление, сообщение о положении дел или о чьей-
либо деятельности, сведения о чем-либо. AYNAN BIR XIL: Muvofiq keluvchi,
mutanosib, moslashuvchan, ishonchli, aniq. АЙНАН БИР ХИЛ: Мувофиқ
келувчи, мутаносиб, мослашувчан, ишончли, аниқ. АДЕКВАТНЫЙ:
Соответствующий, соразмерный, согласующийся, верный, точный. AYNAN
O‘XSHASH: Teng, bir-biriga aynan o‘xshash (bir xil), baravar. АЙНАН
ЎХШАШ: Тенг, бир-бирига айнан ўхшаш (бир хил), баравар.
ИДЕНТИЧНЫЙ: Тождественный (тожественный), одинаковый. BAT:
Boshqaruvning аvtomatlashtirilgan tizimi. 253 БАТ: Бошқарувнинг
автоматлаштирилган тизими. АСУ: Автоматизированная система
управления. BAZA: Asos, poydevor, negiz, tayanch. БАЗА: Асос, пойдевор,
негиз, таянч. БАЗА: Основание, фундамент, основа, опора. BELGI: Nimanidir
ifodalovchi, anglatuvchi nishon, predmet. Masalan, mahsulotlarning bozorga
kiritilishiga ruxsat belgisi, taqdirlоvchi belgilar, yo‘l belgilari, qog‘oz pul, tinish
belgilari vа b. БЕЛГИ: Ниманидир ифодаловчи, англатувчи нишон, предмет.
Масалан, маҳсулотларнинг бозорга киритилишига рухсат белгиси,
тақдирловчи белгилар, йўл белгилари, қоғоз пул, тиниш белгилари ва б.
ЗНАК: Метка, предмет, которым обозначается, выражается чтонибудь.
Например, знак доступа продукции на рынок, знаки отличия, дорожные
знаки, денежные знаки, знаки препинания и др. BIBLIOGRAFIYA: 1) bosma
asarlar ko‘rsatkichlari, ro‘yxatlari, ular haqida qisqacha ma’lumotlar, ularni
ro‘yxatga olish, tavsiflash va fikr bildirish; 2) kitob, jurnal va maqolalar to‘g‘risida
asosiy ma’lumotlar ko‘rsatilgan ro‘yxat (nashr qilingan o‘rni va yili, nashriyot vа
b.); 3) qayta nashr qilinuvchi kitoblarning qisqacha tahliliga bag‘ishlangan davriy
nashrlardagi bo‘lim. БИБЛИОГРАФИЯ: 1) босма асарлар кўрсаткичлари,
рўйхатлари, улар ҳақида қисқача маълумотлар, уларни рўйхатга олиш,
тавсифлаш ва фикр билдириш; 2) китоб, журнал ва мақолалар тўғрисида
асосий маълумотлар кўрсатилган рўйхат (нашр қилинган ўрни ва йили,
нашриёт ва б.); 3) қайта нашр қилинувчи китобларнинг қисқача таҳлилига
бағишланган даврий нашрлардаги бўлим. БИБЛИОГРАФИЯ: 1) отрасль
знания о методах и способах оставления указателей, списков, обзоров
произведений печати, их регистрация, описание и оценка; 2) перечень книг,
журналов и статей с указанием основных данных (место и год выхода,
издательство и др.); 3) отдел в периодических изданиях, посвященный
краткому разбору вновь выходящих книг. BILIMLILIK, TAJRIBALILIK:
Nimadir to‘g‘risida mulohaza yuritishga imkon beruvchi bilimlarga ega bo‘lish,
asosli ravishda, ishonchli fikr bildirish. БИЛИМЛИЛИК, ТАЖРИБАЛИЛИК:
Нимадир тўғрисида мулоҳаза юритишга имкон берувчи билимларга эга
бўлиш, асосли равишда, ишончли фикр билдириш. КОМПЕТЕНТНОСТЬ:
Обладание знаниями, позволяющими судить о чем-нибудь, высказывать
веское, авторитетное мнение. 254 BIRLAMCНI LOYIHA: Bajariladigan loyiha
vazifalarining cheklangan miqdori yechimi bilan aloqador ishlardan iborat bo‘ladi.
БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА: Бажариладиган лойиҳа вазифаларининг чекланган
миқдори ечими билан алоқадор ишлардан иборат бўлади. ПИЛОТНЫЙ
ПРОЕКТ: Представляет собой работы, связанные с решением ограниченного
числа выполняемых проектных задач. BIRLAMCНI LOYIHA - BO‘LINMA:
Bitta bo‘linmaning barcha vazifalarini yechish uchun tizimlar majmui yoki
dasturlashtirilgan tizimini qo‘llash uslublari bilan bog‘liq ishlarni bajarishga
yo‘naltirilgan. БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА - БЎЛИНМА: Битта бўлинманинг барча
вазифаларни ечиш учун тизимлар мажмуи ёки дастурлаштирилган тизимни
қўллаш услублари билан боғлиқ ишларни бажаришга йўналтирилган.
ПИЛОТНЫЙ ПРОЕКТ - ПОДРАЗДЕЛЕНИЕ: Ориентирован на выполнение
работ, связанных с методами применения программной системы или
совокупности систем для решения всех задач одного подразделения.
BIRLAMCНI LOYIHA – JAMOA ISHI: Loyihalash tizimlari va loyihalash
ma’lumotlarini boshqarish tizimidan birgalikda foydalanish orqali loyihalash
protseduralari va qoidalariga o‘qitishga yo‘naltirilgan. БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА –
ЖАМОА ИШИ: Лойиҳалаш тизимлари ва лойиҳалаш маълумотларини
бошқариш тизимидан биргаликда фойдаланиш орқали лойиҳалаш
процедуралари ва қоидаларига ўқитишга йўналтирилган. ПИЛОТНЫЙ
ПРОЕКТ – КОЛЛЕКТИВНАЯ РАБОТА: Ориентирован на обучение
процедурам и правилам проектирования изделий с совместным
использованием системы проектирования и системы управления проектными
данными. BIRLAMCНI LOYIHA – MAHSULOT: Avtomatlashtirilgan
loyihalash tizimida mahsulotlarning muayyan toifadagi loyihalashtirilishining
namunaviy usullarini o‘rgatish bilan aloqador ishlarni bajarishga yo‘naltirilgan.
БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА – МАҲСУЛОТ: Автоматлаштирилган лойиҳалаш
тизимида маҳсулотларнинг муайян тоифадаги лойиҳалаштирилишининг
намунавий усулларини ўргатиш билан алоқадор ишларни бажаришга
йўналтирилган. ПИЛОТНЫЙ ПРОЕКТ – ИЗДЕЛИЕ: Ориентирован на
выполнение работ, связанных с обучением типовым методам проектирования
определенного класса изделий в системе автоматизированного
проектирования.
Do'stlaringiz bilan baham: |