Okeanlar tabiiy geografiyasi 1-mavzu: dunyo okeani tabiatining asosiy xususiyatlari. Reja

Dengizlari va orollari

Qutbdan turib kuzatsangiz, Shimoliy Muz okeani dengizlarini Arktika havzasi atrofida doira shaklida joylashganini ko‘rasiz. Bular Grenlandiya, Norvegiya, Barens, Oq, Kara, Laptevlar, Sharqiy Sibir, Chukotka, Boford va Linkoln dengizlaridir. Ular o‘zining geografik joylashishiga ko‘ra chekka yoki ochiq dengizlar bo‘lib, faqatgina Oq dengiz ichki dengiz hisoblanadi. Dengizlar bir-birdan va asosiy havzadan orollar hamda arxipeloglar orqali ajralib turadi. Jadvalda Shimoliy Muz okeani dengizlarining maydoni, maksimal va o‘rtacha chuqurliklari berilgan. Quyida maydoni jihatdan eng katta bo‘lgan Barens dengiziga to‘xtalib o‘tamiz.

Barens dengizi YYevropaning shimoliy materik qirg‘og‘i bilan Vaygach, Novaya Zemlya, Medvejiy, Shpitsbergen orollari va Frans Iosif Yeri arxipelagi oralig‘ida joylashgan. Maydoni 1405 ming km2, o‘rtacha chuqurligi 229 m, eng chuqur joyi 600 m va o‘rtacha suv hajmi 282 ming km3. Dengiz tagining 47,3% shelfdan va 52,7% o‘rtacha 200-60 m chuqurlikdan iborat.
Jadval № 5

Shimoliy Muz okeani dengizlari

№	Dengizlar	Maydoni, ming km2	Chuqurligi, m
			maksimal	o‘rtacha
1.	Barens	1405	600	229
2.	Norvegiya	1383	3860	1742
3.	Grenlandiya	1205	4846	1444
4.	Sharqiy Sibir	901	155	58
5.	Kara	883	620	118
6.	Laptevlar	650	3450	519
7.	Chukotka	582	160	88
8.	Bofort	476	4683	1004
9.	Oq	90	330	89

Dengizda orollar kam uchraydi. Eng yirigi antropogen davri dengiz va morena yotqiziqlaridan tarkib toptan Kolguyev oroli bo‘lib, uning maydoni 3728 km2 ga teng. Barens havzasiga Nordkap oqimi orqali Atlantika okeanidan iliq va materik daryolaridan chuchuk suv kelib qo‘shiladi va dengizning gidrologik rejimiga ta’sir etadi. Materikning o‘zidan yiliga 163 km3 suv quyiladi, shundan 70% Pechora daryosiga to‘g‘ri keladi.

Barens dengizi iqlimi arktika iqlimiga mansub bo‘lib, unga bir tomondan arktika havzasining sovuq havo massasi va ikkinchi tomondan iliq Nordkap oqimi ta’sir etadi. Binobarin, dengizning janubiy qismi iliq oqim ta’sirida bo‘lganligi tufayli uning akvatoriyasida muz qoplami kuzatilmaydi. Qish oylarida dengizning janubi-g‘arbiy qismida havo harorati -4°S dan shimolida -20-25°S gacha pasayadi. Yoz oylarida esa harorat shimolda 0°S dan janubi-g‘arbda 10°S gacha ko‘tariladi. Huddi shunday yillik yog‘ingarchiliq miqdori ham shimolda 250 mm dan janubi-g‘arbda 500 mm gacha ortib boradi. Nordkap oqimi yuzasida suvning harorati yil davomida 4°S dan 12°S gacha bo‘ladi. Suvining sho‘rligi 32,0-35,0°/00. Dreyf muzlari aprel oyida ham iliq oqim yaqinlarida suzib yuradi. Avgustda muzlar Shpitsbergen va Frans-Iosif Yerigacha chekinadi. Dengiz sohilida muzlamaydigan port Murmansk shahri joylashgan.

Shimoliy Muz okeani maydonining kichik bo‘lishiga qaramasdan orollar soni jihatidan Tinch okeanidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Orollarning ko‘pchiligi materik sayozligida joylashgan. Shimoliy Amerika va Yevrosiyo materiklari sohillaridan Arktika havzasi tomon borgan sari orollarning soni keskin kamaya boradi. Okeanning eng yirik orollari Grenlandiya, Elsmir, Viktoriya, Banks, Kanada-Arktika arxipelagi, Islandiya, Shpitsbergen, Frans Iosif Yeri arxipelagi, Novaya Zemlya, Severnaya Zemlya, Novosibirsk orollari, Vaygach, Kolguyev, Vrangel va boshqalar. Barcha orollarning umumiy maydoni 4 mln. km2.