|
Mustaqil ish 4
Mavzu:O‘kazgichlar, dielektriklar, yarim
o‘tkazgichlar
Guruh: PHY004
Bajardi: Ergashev Jahongir
Tekshirdi:Abduqodirov Muhiddin
Reja
1. Elektr maydonda o‘tkazgichlar
2.Elektr maydonda dielektriklar
3. Yarimo’tkazgichlar
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar
0‘tkazgich moddada, asosan metallarda, erkin, kristall panjaratugunlariga bog‘liq bolmagan elektronlar mavjud, ular gaz molekulalari kabi metall ichida tartibsiz harakatda boiadi. Agar biror metall bolagini elektr zaryadlangan jism yaqiniga keltirsak, undagi elektronlar bir tomonga o‘tib, qarshi tomonida elektronlar kamayadi va u musbat zaryadlanadi. Shu holda ikki qismga ajratilgan metalldagi musbat va manfiy zaryadlami bir-biridan ajratish mumkin.
Ba’zi jismlarda bo‘lgan zaryadlar orasidagi masofa atom yokimolekulalar o’lchami tartibida 10^(-10) m yoki yana ham kichik bo‘lsa, ular orasidagi elektr maydon kuchlanganligi katta bo‘ladi. Shunday tuzilishdagi qattiq jismlarning ba’zilarida kristall tuguniga (yadroga) bog£lanmagan erkin elektronlar uchraydi, bular metall ichida ixtiyoriy hamma tomonga
erkin harakat qila oladilar, bunday jismlar о ‘tkazgichlar deyiladi. Bulardan tashqari, shunday kattik jismlar borki, ularda erkin elektronlar yo‘q deyish mumkin. Ulardan o‘tgan toklarni mavjud boigan olchov asboblari orqali kuzata olmaymiz. 0‘zidan elektrni o‘tkazmaydigan yoki yomon o‘tka- zadigan bunday jismlami dielektr (izolator)ldr deyiladi. Bularga tashqi elektr maydon bilan ta’sir etsak ham undagi elektronlar o’z o£rnilarida tebranib, elektr о’tkazuvchanlik ro’y bermaydi. Metallarga nisbatan dielektriklardagi elektr o’tkazuvchanlik 10^20 martagacha kam bo’ladi, absolut izolator yo’q, havo, sof suv, suyultirilgan ko’pchilik gazlar, suyuq havo, qattiq jismlardan olmos, oltingugurt, kvars, slyuda, shisha, rezina, ipakva hokazolar ham izolator hisoblanadi.
Juda yaxshi o‘tkazgich boigan materiallar bilan bir qatorda o‘tkazuvchanligi g‘oyat kichik bo‘lgan boigan jismlar masalan, selen, mis (I) oksidi (Cu^O) ko‘pchilik
minerallar Mendeleyev jadvalining to’rtinchi. beshinchi va oltinchi gruppasidagi metallmas elementlar, koslorod va oltingugurtli noorganik birikmalar, metallmaslarning ba’zi qotishmalari, ba’zi organik bo‘yoqlar va boshqalar ham bo‘ladi. Bu jismlarni yarim o‘tkazgichlar deyiladi.Ba’zi yarim o‘tkazgichlarning metallarga tegib turgan joyida alohida hodisalar yuz beradi - tokni faqat bir yoiialishdagina o‘tkaza oladigan berkituvchi qatlam hosil boiadi. Masalan, mis (I)-oksid bo‘lganda elektr tok metallmasdan mis (I)-oksidi tomonga o‘tayotganida teskari yo‘nalishda o'tayotganiga qaraganda minglarcha marta katta boiadi.Agar o‘ta olkazuvchi holatda o‘zgaruvchan, ayniqsa, yuqori chastotali tok o‘tsa, uning qarshiligi noldan katta boiadi. Keyingi vaqtda ba’zi yarim o‘tkazgichlar ham o‘ta oikazuvchanlik xossasiga ega ekaniiklari aniqlangan.lVietallarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi haroratga bogiiq holda 6*10^(-6) dan 6*10^(-8)Om^(-1)*m(-1) gacha chegarada boiadi. solishtirma elektr o'tkazuvchanligi 10^(-8) dan 10^(-10) Om^(-1)*m(-1) gacha boigan moddalar yarim oikazgich va bundan ham vuqori 10^(-10) dan kichik bo‘lgan moddalar dielektriklar (yoki izolator) deyiladi. Bu yarim o‘tkazuvchan moddalar va dielektriklarda elektronlar va ionlar zaryad tashuvchilar boiadi. Qattiq elektrolitlarda va shu kabi (suvsiz NaNO3, KNO3, HgN03, SiH , NuCI) tuz va tuz eritmalari ionlanganda ham elektroliz xarakterida tok o'tadi.Metall va yarim olkazgichlar solishtirma o‘tkazuvchanligining haroratga bog‘liqligi sifat tomondan farqlanadi. Harorat pasaya borib, absolut nolga yaqinlashsa, metallarning elektr o’tkazuvchanligi cheksizlikka intilsa, yarim o‘tkazgichlamiki nolga intilib, dielektr boiib qoladi. Harorat ko£tarila borsa, yarim o‘tkazgich metall kabi xususiyatga ega bo£ladi. Atomlar orasidagi boglanish susayib, erkin elektron ko’payib, tok o'tishi kuchayadi. Metall atomlarining tashqi valentlik elektronlari yadro bilan kuchsiz bog’langan. Yarim olkazgichlamiki esa ancha kuchli bog’langan. Yadrolardan uzilgan (ajralgan) bunday elektronlar erkin (ozod) boiib, metalIning hamma tomonida harakat aila oladi.Yarim o’tkazgichlarda esa elektronlar kuchli boglangani uchun bunday
emas, ularga ionlanish energiyasi panjarani tebratuvchi issiqlik, qisqa elektromagnit to£lqin, yuguruvchi zarralar oqimi, kuchli elektr maydon energiya berish kerak. Yarim olkazgichning turiga qarab bu energiya 0,13 dan 2 eV gacha, bitta atomning o‘itacha issiqlik energiyasi —kT ~ 0,04eVdan anchagina ko£pdir. Shuning uchun yarim o'tkazgichlarda erkin elektronlar konsentratsiyasi juda oz, ammo temperatura kolarila borsa, erkin elektronlaming ortishi bilan rekombinatsiya, ya’ni musbat va manfiy ionlarning birikib, neytral atom hosil qilishlari ortishiga qaramay, har bir harorat qiymatida ionizatsiya va molizatsiya qiymatlari o'zaro teng bo‘lib, dinamik muvozanat natijasida harakatchan elektronlar soni orta boradi, natijada elektr o'tkazuvchanlik ham qisman osha boradi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki temperatura ko‘tarilishi bilan metallarning elektr o‘tkazuvchanligi kamaysa, dielektriklarda aksincha, elektr o‘tkazuvchanligi ortadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, normal sharoitdagi dielekgriklarning elektron va yadrolari o‘zaro juda katta kuchlanganlik bilan shunday qattiq boglanganki, biz qo‘ygan kuchlanishga moc kuchlanganlik ta’sirida elektronlar o‘z atom yoki molekulasidan ajralmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. F.A. Korolev “Fizika kursi Optika atom va yadro fizikasi” “O’qituvchi” Nashriyoti Toshkent 1978
2 . S. E. Frish va A. V. Gimoreva “Umumiy fizika kursi” O’rta va oily maktab Davlat nashriyoti Toshkent 1962
3. Savelev I.V. Umumiy fizika kursi. Toshkent, “O’qituvchi “, T.2. ,1975.
4. Landsberg G.S. Optika. Toshkent, “O’qituvchi”, 1981.
Internet maʼlumotlari.
1.fizika.uz
2.t.me/fiziklarkanali
Do'stlaringiz bilan baham: |
