Oila qonunchiligining hayotiy masalalari

Oila qonunchiligining hayotiy masalalari
Baymuratov Aytmurat

Qoraqalpoq davlat universiteti

Magistratura bo’limi 2-kurs magistranti
Oila jamiyatning kichik bitta bo'lagi hisobalanıb, uning mustahkamligi va barqarorligi yurtning kelajagini belgilovchi omilidur. Oilaning jamiyat rivojida tutgan o'rni tengsiz ekanligi e'tiborga olinib, O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasında Oila jamiyatning asosiy bug’ini ekanligi, jamiyat va mamlakat qaramog’ida bo'lishi qat'iy belgilab qo'yildi.

O'zbekiston Respublikasida Oila munosabatlarini tartibga solishda Konstitutsiya bilan bir qatorda ushbu Konstitutsiya me'yorlariga asoslangan holda ishlab chiqilgan Oila kodeksi katta ahamiyatga ega. Ushbu Kodeks Oila munosabatlarida ota, ona va farzandlarning birdan-bir nisbiy bo'lgan huquq va majburiyatlarini ham belgilaydi. Kodeksdagi bu me'yorlar O'zbekiston Respublikasining milliy qadriyatlariga asoslangan holda ishlab chiqilgan bo'lib, kodeksting IV-shu'basi ota-ona va yoshi yetmagan bolalarning huquq va majburiyatlari deb nomlanib, ushbu bo'limda yoshi yetmagan bolalarning hususiy mulkdorlik emas huquqlari, ota-onaning hususiy mulkdorlik emas huquq va majburiyatları, ota-ona ham bolalarining mulklarlik huquq va majburiyatları toliq ochib berilgan. Bugungi kunda O'zbekiston Respublikasi Oila qonunchiligining ayrim tomonlarin takomillashtirish muxim vazifalardan biri hisoblanadi. Oila qonunchiligiga ko'ra ota-onaning farzandlar oldidagi majburiyatlari ham belgilangan. Masalan, Oila kodeksining 65-moddasida bolaning oilada yasash va tarbiyalash huquqi belgilab berilgan. Unga ko'ra, har bir bola oilada yasash va tarbiyalanish, o'zlar ota-onasini bilish, ularning g'amxo'rligidan foydalanish, ular bilan yasash huquqiga ega, bola manfaatlariga zid bo'lgan vaziyatlar bundan yiroqdur.

Demokratiya va yuqori insonıylıq g'oyalari bilan joriy etilgan bu tarixiy hujjat o'zlar mohiyati bilan mamlakatimizdagi ma'naviy muhittı tartibga solishga, onalik va bolalik huquqlarini himoyalashga, yoshlar tarbiyasin yaxshilash uchun barcha sharoit va imkaniyatlardı yaratishga qaratilgan. Bu kodeksdan ko'zlangan asosiy maqsad «oilalarga yordam berish va Oila oldida uning barcha a'zolari mahkamlashdan, Oila munosabatlarini o'zaro sevgi, ishonch va hurmat, mustahkam javobgarchilik asosida qurishdan, birdan-bir insonning Oila masalalariga o’zboshimchalik bilan aralashuviniga yo'l qo'ymaslikdan, Oila a'zolari o'zlar huquqlarini to'sqinliksiz amalga oshirishlikini va bu huquqlarding himoyasini támiynlashdan iborat»¹.

Bola o'zlar ota-onasi tomonidan tarbiyalanishi, o'zlar manfaatlari taminlanishi, atroflicha komil topishi, insoniy qádir-qimmatlari hurmat qilinishi huquqiga ega.

Bolaning ota-onasi bo'lmaganda yaki ular ota-onalik huquqigan mahrum etilganda va bola ota-ona tiyramagidan mahrum bo'lgan boshqa hollarda uning oilada tarbiyalash huquqi vorislik va homiylik organi tomonidan támiynlenedi.

Shu jumladan, 73-moddaga ko'ra ota-ona o'zlar bolalarin tarbiyalash huquqiga ega va tarbiyalashi shart.

Ota-ona o'zlar bolalarining tarbiyasi va komilatı uchun mas'uldur. Ular o'zlar bolalarining salomatligi, fizik, ma'naviy, manawiy va odoblilik komilatı haqida g'amqorlıq qilishlari shart. Ota-ona o'zlar bolalarin qonun hujjatlarinida belgilangan muxim darajada ta'lim olishin támiynlewi shart. Ota-ona farzandlar oldidagi majburiyatınan va shu asnoda biri ota-ona yoshi yetmagan bolalarga támiynlengenlik berishi shartligidur.

Yoshi yetmagan bolalarga ta'minlanganlik berish majburiyatın ıqtiyarıy ráwishte o'rinlamagan dada (ona ) dan song sudtıng yechish qarorina yaki sud buyrug'ina asoslanib oliment óndiriledi.

Ota-onaning farzandlar oldida belgilangan majburiyatlarınan ko'rinib turibdi, bu majburiyatlar asosan bolani madaniy va manawiy jihatdan bárkamal bo'lib yetilishishine qaratilgan. Bugungi kunda ayrim ota-onalarning farzandlar oldidagi o'zlar majburiyatın o'rinlamaslıgi sababdan yoshi yetmaganlarni bárkamal inson qilib takomillashtirishda ayrim muammolar kelib shudringpaqta. Eng asosiysi, ayrim ota-onalarning o'zlar majburiyatın o'rinlamaslıgi sababdan farzandlar tarbiyasinda, ularni komilga takomillashtirishda faqatgina mamlakat o'zlar majburiyatın o'rinlamaqta.

Farzandlikke olish xolos ota-ona tiyramagidan maxrum bo'lgan yoshi yetmagan bolalarga nisbiy, ularning huquq va manfaatlarini qo'riqlash maqsadida yo'l qo'yiladi.

Farzandlikke olish bolani farzandlikke olishni xohlagan shaxslarding arznomasina va vorislik va homiylik organlarining taklifiga ko'ra tuman, shahar hokimi qarori bilan ro'yobga oshiriladi.²

Ushbu Qonunga soy farzandlikke olinishi lazım bo'lgan bolalar haqidagi ma'lumotlarni va farzandlikke ayriluvchilarni joylashtirmoq bo'yicha tuman, shahar hokimine tavsiyalar tayorlash xalq ta'limi o'rinlari faoliyatin metodik támiynlew va tashkil etish tuman (shahar ) shu'basi tomonidan ro'yobga oshiriladi. Farzandlikke olish tuman hokimining qarori bilan rasmiylashtiriladi. Yuqoridaǵılardan ko'rinib turibdi, mamlektimizde farzandlikke olish ma'muriylik yo'sinda ro'yobga oshirılmaqta. «Demokratik jamiyatte inson xuqıq va erkinliklarini amalga oshirishlikding chegarasin miqdorlik -xuqıqıy yo'sindan belgilab qo'yish katta ahamiyatga ega. Masalan O'zbeksdan Konstitutsiyasınıng 45 moddasida er yetmaganlar, mehnatke yaroqsizlar va yolg'iz boshli qoriyalar xuqıqları mamlakat qarashinda».³

Oila qonunchiligini takomillashtirishga tegishli va shu asnoda bitta satr tavsiyalarni keltirish mumkin. Sababi bizning maqsadimiz oilalarning mustahkamligini támiynlew, buning sababdan bo'lsa jamiyatning mustahkam fundamentin yaratishdan iborat.

Ko'p yillik ilmiy nazorat qilish va izlanishlar shuni ko'rsatadiki, inson o'zlar xayoti davomida oladigan borlik Axborotning 70 foizini 5 yoshgacha bo'lgan davrda oladi ekan.

Bolaning ongi asosan 5-7 yoshta shakllandilikligini inobatga oladigan bo'lsak, ayni ushbu davrda uning qalbinde oiladagi muhit ta'sirinida ma'naviyattıng tunggich surxlari kórine boshlaydi. Xalqimizning «Qush uyasinda ko'rganini ishlaydi» degan nafar matali ushbu azaliy haqiqatni yaqqol aks qildiradi deb o'ylaymanki.

Odamzod uchun umr bo'yi zarur bo'lg'usi tabiiyiy ko'nikma va xossalar, masalan, har qanday bolaning o'ziga tán, o'ziga soy uqıbı, atroftagi odamlar bilan nisbati, qurdoshlarining orasida o'zini qanday seziniwi, yetakchilik hususiyatlarga ega bo'lishi yaki ega bo'lmasliki, zurur bo'lsa, ko'zlar -tiyrasi -bularni hammasi eng dastlap uning tug'ma biror kishiga yaqin odamlartı, shuning jo'rligida oilada oladigan tarbiyasina uzviy bog'liq ekanligin turmush tajribasi ko'p misollarda tasdiqlab beradi.⁴

Yuqorida zikr etilganindey, bola tarbiyasinda salomat avlod masalasi da muxim rollar o'ylarnaytuǵınlıǵın rad etib bo'lmaytuǵınlıgi o'zlar -o'zigan ayon. Xiradi kámil har qanday inson bu yoqdi dunyoda umr bor ekan, Oila mavjudligin yaxshi anglab yetadi. Oila bor ekan, farzand deb atalgan biybaha boylik bor. Farzand bor ekan, odamzod hámiyshe xayrli niyatlar va umtılıslar bilan yoshaydı.

Yakka-yolg'iz mening o'zima «áwlad» va «nesiybe» degan so'zlar orasida qandaydir bitta ilahiy aloqa barday seziledi. Albatta, har bitta bendege rizq -chisiybeni Olloh taala beradi. Lekin, bu umrda nasibasi yaxlit va toliq bo'lishi uchun insonning o'zi da chin dildan intilishi, avlodini salomat muhitda tarbiyalashi katta ahamiyatga ega ekanligin unutmasligimiz zarur.

Bugungi kunda bizning ro'yobga oshirayotgan borlik ishlarimiz farzandlarimizning baxtı-saadatı, ularning jarqın kelajagi uchun ro'yobga oshirılmaqta. Lekin, baxt -saadat faqatgina boylik, amvollar menen belgilanbeydi. Odobli, bilimli va zakiy, mehnat sevlargich, iymon -insofli farzand xolos ota-onaning gina emas, ol butun jamiyatning eng katta boyligi dir. Ushbu rostdan kelib chiqib, yoshlarimizni atroflicha salomat va yetuk etib tarbiyalash, umrning baqıylıgi, avlodlarding bardavomligini taminlaydigan ruhiyatlik qal'asi bo'lgan oilani mahkamlash bugungi kunda hammamizning asosiy vazifamiz gina bo'lib qolmasdan, insonparvarlik parızımızga ham aylanishin istardim.

O'sha sababli biz mustaqillik davrinde Oila institutini jamiyatning boshqa muxim sotsiallıq dala-dashtilmeleri, elimimizdegi ma'naviy o'zgarishlar bilan úylesimli ravishda rivojlantirish, uning abıroyın orttirma masalasiga mamlakatlik siyosattıng eng boshli va muxim yo'nalishi sifatida barqaror tavajjuh qaratib kelmoqdamiz.

Hammamizga ma'lumki, keyingi yillarda elimimizda har bitta yilga aniq dadama berib, ushbu asosda maxsus mamlakatlik yo'nalishlamalardı ishlab chiqish va amalga oshirishlik yaxshi dasturga aylandi. Agar ushbu masalaning tarixiga nigoh tashlaydigan bo'lsak, bu yo'ldagi dastlabki salmoqli qadamlarimiz 1998-yilni mamlakatimizda «Oila yili», 2016-yilni bo'lsa «salamat ona va bola yili» ol bu yilgi 2021 yilning «Yoshlarni qo'llab-quvvatlash va xalqning sog'lig'i mahkamlash yili» deb e'lon qilish bilan boshlanganining o'zi da, men o'ylaymanki, ko'p narsani bildiradi. Buning sababi Oila salomat bo'lsa - jamiyat mustahkam bo'ladi, jamiyat mustahkam bo'lsa - mamlakat qudratli bo'lg'usiligi hammamizga ayon.

Yakunlab aytganda, har qanday millatning o'ziga tán ma'naviyatini shakllantirish va ko'tarishda, shubhasiz oilaning o'rni va ta'siri tengsiz dir. Sababi insonning eng toza va pokiza hislari, dastlabki hayotiy tushunchalari avalambor oilada shakllanadi. Bolaning xarakterini, biror kishiga yaqin odamlartı va dunyoga ko'zlar -tiyrasin belgilarlik ma'naviy o'lcham va tanımlar - yaxshilik va insonparvarlik, yuqori fazilat, mehir-miriwbet, nomus va andisha kabi muqaddes tushunchalarding negizi Oila sharoitida shakllanishi tabiiyiy. Shuning uchun ham Oila muhitida paydo bo'ladigan ota-onaga hurmat, ularning oldidagi umrlik qarzdorlik burchidirn teran ongroq har bitta insonga tán bo'lgan insonıylıq fazilatlari va oilalik nisbatiqlarınıng negizin, oilaning ma'naviy dunyosin tashkil etadi.

1 «Халқ сўзи» газетаси. 1998 йил 29 май

2 Зокиров А. Қонун устиворлиги ва жамият тараққиyoти. Т.: «Шарқ», 2012 й., 38-б.

3 Тиллахужаева Н. Хуқуқ ва эркинлигимиз кафолати. Т.: «Нуроний», 2003й. 49 сон.

4 Комилов С. Баркамол авлод тарбияси –асосий мақсад. Т.: «NFO NUR», 2009й., 11-б.