Оила психологияси

2. Muhabbat va uning turlari  
 
Shunisi taassuflanarliki, hozirgi kunga qadar muhabbat tushunchasiga yagona ilmiy 
ta’rif,  tavsif  berilmagan,  bevosita  unga  bag’ishlangan  ilmiy  asarlar  nihoyatda  kam. 
Kishilar  ongida  bo’lgani  kabi  badiiy  asarlarda  ham  muhabbat  haqidagi  turlicha, 
ko’pincha  bir-biriga  zid  fikr  va  ta’riflarni  uchratish  mumkin.  Ba’zi  mualliflar  esa 
muhabbat  hislarini  sof  ruhiyat  komponenti  sifatida  bayon  etib,  undagi  fiziologik 
komponentni  inkor  etadilar.  Fiziologik  komponent  hayvonlarga  xos  bo’lgan  organik 
ehtiyojlarni  qondirishdan  iborat  instiktning  ifodalanishi  sifatida  idrok  etiladi.  Shu 
sababli  ham  ular  odam  hayvoniy  hirsdan,  jinsiy  intilishlardan  ozod  bo’lishi  kerak  deb 
hisoblashadi  va  muhabbat  hislariga  biryoqlama  yondashishadi.  Klassik  asarlarda 
jumladan  qadimgi  hind  traktatida  muhabbatga  birmuncha  to’liq  ta’rif  beriladi:  «Aql 
mayli  hurmatni  tug’dirsa,  qalb  mayli  do’stlikni,  tana  mayli  xohishni  tug’diradi.  Aql, 
qalb  va  tana  bir  bo’lib  sevgi  muhabbatni  tug’diradi».  Volter:  «Sevgi-muhabbat  —  bu 
ham  qalb, ham  aql va  tanaga bir  vaqtning  o’zida  hujum  qilinadigan  eng  kuchli,  zavqli 
his-tuyg’u ulardan biridir», — deb ta’rif beradi. Bu ta’riflarni o’zaro taqqoslash va ruhiy 
tahlil  qilish,  sevgi  muhabbatda  zaruriy  ruhiyat  komponenti  bilan  bir  paytda  fiziologik 
komponent ham hisoblanadi.  
Qadimgi yunonlar sevgi-muhabbatni qanday yo’nalishda ketishiga qarab ikki turga 
—  «eros»  va  «agape»  ga  bo’lganlar,  vaholanki,  ular  muhabbatning  ikki  muhim 
tomonidir, ya’ni «eros» — muhabbat obektiga ega bo’lishga, uni o’ziniki qilib olishga 
qaratilgan  bo’lsa,  «agape»  —  hissiyotni  boshidan  kechirayotgan  shaxsning  hissiyot 
obektiga  o’zini  bag’ishlashdir.  Ana  shu  hissiyot  har  bir  odamda  uchraydi.  Shu 
hissiyotlarda  qaysi  biri  ustunlik  qilishiga  qarab,  kishidagi  muhabbatni,  aniqrog’i 
hissiyotni  boshidan  kechirayotgan  shaxsni  va  uning  muhabbatdagi  istiqbolini  ham 
oldindan aytib berish mumkin. Basharti «agape» ustunlik qilsa, hissiyotning umri uzoq 
bo’lishi va aksincha «eros» ustun bo’lsa, tez orada hissiy qoniqish sodir bo’lib, bunday 

---

 
61 
odamdagi  muhabbat  hislarining  umri  nihoyatda  qisqa  bo’lishi  mumkinligi  kuzatiladi. 
Sevgi-muhabbat tuyg’ularini D.A. Li bir necha turlarga bo’ladi:  
1.  EROS  —  kuchli  sevgi-muhabbat  hislari  bo’lib,  bu  hislar  asosida  yotgan  motiv 
muhabbat obektiga jismoniy ega bo’lish. Bunda jinsiy intilish etakchilik qiladi.  
2.  LYuDUS  —  sevgi  hislarini  unchalik  chuqur  bo’lmagan  muhabbat  o’yini  sifatida 
idrok qilinadigan, sevgi hislari obekti oson almashishi mumkin bo’lgan turi.  
3. STORGE — tashqi ko’rinishidan kuchli ifodalanmagan, ammo ishonchli muhabbat 
— do’stlik turi.  
4.  PRAGMA  (LQS)  —  lyudus  va  storgelardan  iborat  doimo  ong  nazoratida  bo’lgan, 
sevgan  shaxsining  manfaatlarini  ko’zlagan  maqsadlari  asosida  yuzaga  kelgan  sevgi 
hislaridir.  
5.  MANIYa  (EQL)  —  eros  va  lyudusdan  iborat  bo’lib,  sevgan  kishi  sevgi  obektidan 
tobeligi bilan xarakterlanadi. Ammo eros va lyudusdan bu turning farqi sevgan shaxsda 
o’ziga ishonch hislari etarli bo’lmaydi.  
6.  AGAPE  (EQS)  —  eros  va  storgelar  yig’indisidan  iborat  kuchli  ifodalanadigan 
sevgan  kishi  muhabbat  obektiga  hamma  narsasini  va  hatto  o’zini  ham  bag’ishlashga 
tayyor bo’lgan hislar turi va hokazo. Kuzatishlarga ko’ra erkaklarning sevgi muhabbat 
hislarida ko’proq qismini eros va lyudus, ayollarda esa pragma, storge va maniya turlari 
tashkil etadi.  
O’smir  va  o’spirin  yoshidagi  o’g’il  va  qiz  bolalarda  ko’proq  maniya  turi,  katta 
yoshdagilarda  esa  boshqa  turlar  kuzatiladi.  Bir  shaxsning  hayotida  muhabbatning 
yuqoridagi  bir  necha  turlari  alohida  kuzatilishi  mumkin.  Ba’zilarda  esa  faqat  bitta  tur 
uchraydi.  Bizning  fikrimizcha,  muhabbat  turlari  sevgan  va  sevilgan  kishilarning 
yoshiga, husniga, ma’lumotiga, madaniy saviyasiga, jamiyatda tutgan mavqeyiga, hayot 
tarziga,  dunyoqarashiga,  qaysi  muhitda  tarbiya  ko’rganligiga,  xarakteriga,  jinsiy 
hulqiga,  qarama-qarshi  jins  haqidagi  tasavvuriga,  nerv  sistemasiga,  milliy  psixologik 
xususiyatlariga bog’liq. Ba’zi yigit va qizlarda sevgi hislari bir turda boshlanib, ma’lum 
vaqtdan  so’ng  o’zga  turiga  o’tishi  mumkin.  Masalan:  «Eros»  turida  4  —  Oila 
psixologiyasi  boshlanib  «agape»  ga  aylanish  yoki  «lyudus»  tarzida  yuzaga  kelib, 
«storge» turiga o’tishi mumkin. Agar muhabbat turiga nazar tashlaydigan bo’lsak, erkin 
muhabbatning  shakllanishi  o’rta  asrlarga  to’g’ri  keladi.  Xususiy  mulkchilikning 
ravnaqi,  antagonistik  sinflarning  mavjudligi,  ayollarning  huquqsizligi  erkin 
muhabbatning ravnaq topishiga to’sqinlik qiladi. «Layli va Majnun», «Tohir va Zuhra», 
«Farhod va  Shirin»,  «Romeo  va  Juletta»  kabilarni  erkin  muhabbatning  yuzaga kelishi 
va uning taqdiri haqidagi ilk asarlar deb aytish mumkin.  
Taraqqiy  etgan  jamiyatda  yangi  tartiblarga  asosan  yuzaga  kelgan  oila,  erkak  va 
ayol o’rtasidagi mavjud tengsizliklarni yo’qotish muhabbatning yuqori darajada ravnaq 
topishiga  zaruriy  shart-sharoit  yaratadi.  Lekin  afsuski,  ba’zi  yoshlar  «erkin  hayot», 
«erkin  muhabbat»  kabi  ruhiyat  omillarini  noto’g’ri  tushunib,  ma’naviy  axloqsizlikka 
mayl  qo’yishyapti,  insonlar  o’rtasidagi  eng  nozik  bo’lmish  jinsiy  munosabatlardan  esa 
«boylik  orttirish»,  «go’zal  hayot»  kechirish  manbayi  sifatida  foydalanishmoqda.  Bu 
axloqiy  tubanlik,  nosog’lom  dunyoqarash  oqibatidir.  Bu  hol  ba’zi  oilalarda  ma’naviy 
tarbiya masalasi unutib qo’yilganligining, ayrim ta’lim-tarbiya muassasalari va ularning 
pedagogik  jamoalarining  o’z  vazifalarini  etarli  darajada  uddalay  olmayotganliklari 
natijasidir.