Оила психологияси

Asosiy savollar: 
1.  Zamonaviy oila psixologiyasi 
2.  Oiladagi muhit va shaxslararo munosabat 
3.  Oila turlari 
1-savol bayoni. 
Oila jamiyatning asosiy instituti hisoblanishi, u tarbiya o’chog’i sifatida shaxsning 
shakllanishida muttasil ishtirok etadi. Oilaning ijtimoiy ahamiyatiga molik funktsiyasini 
ta’minlanishida  undagi  ijtimoiy  psixologik  muhit,  shaxslararo  munosabatlar, 
sub’ektlarning  kamolot  darajasi  belgilaydi.  Agar  rollar,  status  va  o’zaro  hamjihatlik 
inqirozga  yuz  tutgan  holatda  oiladagi  psixologik  muhitni  tasavvur  qilishni  o’zi 
murakkabdir.  Oilada  shaxslararo  munosabatlarning  o’ziga  xos  tomonlari  uning 
barqarorligini  ta’minlashga  xizmat  qiladi.  Albatta,  bu  holatni  asoslovchi  omillarni 
tadqiq qilishda quyidagicha yo’l tutishni lozim topdik:  
 Hozirgi  zamon  oilalarida  inqiroz  shakllanishining  ijtimoiy-psixologik  xususiyatlarini 
yoritish.    Oilada  shaxslararo  munosabatlarda  tenglikni  ta’minlashning  ijtimoiy-
psixologik mexanizmlari (fenomenlari)ni ochib berish.  
Zamonaviy  oilalardagi  ijtimoiy  psixologik  muhit,  u  bilan  jamiyatning  o’zaro 
uyg’unligi,  sub’ektlarning  maqsad  va  maslaklarining  birligi,  qadriyatlar  darajasining 
saqlanayotganligi,  etnik  va  madaniy  muhitning  undagi  munosabatlarda  saqlanishi, 
avlodlar  o’rtasidagi  ziddiyatlarga  barham  berish,  ijtimoiy  kutishlar,  rollar  taqsimoti 
so’zsiz inqirozlarni oldini olishga puxta zamin hozirlaydi.  
Bugungi kunda oila muammosiga aloqador masala uning barqarorligini ta’minlash, 
undagi inqirozli holatlarni bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqishga davat etadi. 
Quyida shu xususida mulohaza yuritiladi. 
Hozirgi  zamon  oilasi  ―monogam‖  oilalardan  iborat.  Yosh  avlod  hayotining ko’p 
qismini o’z oilasida o’tkazadi. Shu boisdan bola turmushning murakkab tomonlari bilan 
xuddi  shu  ota-ona  maskanida  tanishadi.  Shuninig  uchun  ham  oila  jamiyatning 
boshlang’ich yacheykasi sifatida bolalarning axloqi, yurish-turish, xatti-harakati, e’tiqod 
va dunyoqarashiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishi hamda ularni turmush qurishga tayyorlab 
borishi lozim. Oiladagi mavjud an’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning 
ijobiy ta’sirida yigit va qizlar asta-sekin kamol topib boradilar. 
Hozirgi  zamon  oilasidagi  an’analar  va  turli  marosimlarnig  ijobiy  ta’siri  kuchli 
bo’lib, 
xalqimizning 
o’zoq 
o’tmishidagi 
ahloqiy 
hislatlarini 
ifodalovchi 
mehmondo’stlik, insonparvarlik, xushfe’llik, iltifotlilik, bolajonlik, uy va hovlini ozoda 
saqlash,  bog’u-rog’lar  barpo  etish,  xalq  sayillari  va  mavsumiy  bayramlarini  birgalikda 
o’tkazishda  o’z  ifodasini  topadi.  Psixologik  muhit  –  bu  guruhdagi,  kolllektivdagi 
kishilarning  psixologik  holati,  kayfiyati,  munosabatlarini  yig’indisidir.  Psixologik 
muhitlar  juda  ko’p,  ammo  ularning  barchasini  ikki  kategoriyaga,  qulay  va  noqulay 
kategoriyalarga  bo’lish  mumkin.  Gruppa  yoki  kollektiv  muhiti  quyidagilar  bilan 
aniqlanadi:  gruppa  yoki  jamoa  uchun  tashkil  qilingan  o’qish,  mehnat  faoliyatining  har 
qanday turida qoniqqanlik, xodimlar va rahbarlar bilan bo’lgan munosabatlarda – o’zaro 
bir-birini  tushunishdan,  barqaror  kayfiyat,  emotsional  holat,  har  kimning  emotsional 
muvaffaqiyatining  darajasidan  jipslashganlikdan  kollektiv  a’zolarni  boshqarish  va  o’z-
o’zini boshqarishdagi ishtirokidan, faoliyat natijasidan qoniqqanlidir. 

---

 
42 
Oiladagi  psixologik  muhit  –  boshqa  har  qanday  gruppada  bo’lgan  qonunlardan 
tarkib topadi. Biroq oilada ish birmuncha murakkabroqdir. Unda kishilar o’z hayotining 
ko’proq  qismini  o’tkazadi.  Ular  bir-birlari  bilan  ko’proq  samimiy  tuyg’ular  va 
munosabatlar  orqali  bog’langandir.  Oila  baxtining  asosida  oilaning  psixologik  muhiti 
yotadi.  Oilaning  psixlogik  muhitiga  er-xotinlarning  ham,  umuman  kishilarga  ham  oila 
a’zolariga va bir-birlariga bo’lgan munosabatlari ta’sir qiladi. 
Sotsialog-psixologlar  baxtli  va  baxtsiz  oilallarda  o’ziga  va  xotiniga  bo’lgan 
munosabatlarning  xususiyalarini  aniqlaganlar.  Ular  qiziqarli  faktlarga  ega  bo’ldilar. 
Oiladagi psixolgik muhit er-xotin qiziqishlarining umumiyligi bilan xarakterlanadi, eng 
muhimi  ularning  ikkalasi  ham  qiziqish  bilan  hisoblasha  bilishlarida  va  e’tibor  bera 
bilishlaridadir.  Er-xotin  katta  ijtimoiy  muammo  va  talablar  bilan  yashaydigan 
oilalargina baxtli bo’lishlari mumkin. 
Oiladagi  qulay  axloqiy-psixologik  muhit  er-xotin  va  oilaning  boshqa  a’zolarida 
o’ziga  ishonish,  kishilarga  ishonish,  quvnoqlik,  vazminlik  kabi  fazilat  va  tuyg’ularni 
shakllantirishga ta’sir ko’rsatadi. 
Psixologik  muhit  kishilarning  muvofiqligida  yanada  aniq  namoyon  bo’ladi. 
Kishilar  bir-birlari  bilan  muvofiqligi,  avvalo  hayotning  qadri,  qiziqishlari,  emotsional 
ko’rsatmalarining umumiy tarzi hamoxangligi nazarda tutiladi, natijada oilada bir-birini 
tushunish,  boshqalarning  qadrini  ham,  shuningdek  insonni  qanday  bo’lsa 
shundayligicha  qabul  qiladi.  Oila  a’zolarida  psixologik  qulaylik  ishonchlilik, 
himoyalanish, bir-birining muomalasidan qatnoatlanish muvofiqlikning ichki mub’ektiv 
ko’rsatgichidir. 
Kishilarning  nomuvofiqligi  oila  a’zolariningg  bir-birlari  bilan  muomalada  va 
o’zaro  harakatda  bo’lgan  ehtiyojlarining  chegaralanganligida  ko’rinadi.  Bunday 
kishilarning bir-birlari bilan ajralishi va begonalanishi yuz beradi. 
Muvofiqlikning turlari: 
1.  Kishilarning g’oyaviy-ahloqiy birligi.  
2.  Sotsial-psixologik  muvofiqlik  er-xotinning  ma’lumoti,  yoshi  umumiy  madaniy 
saviyasidagi  farqlar  ko’pincha  sotsial-psixologik  nomufoqlikni  keltirib  chiqaradi. 
Umumiy  madaniyat  darajasi  shaxsning  kamolot  darajasi  ahamiyatga  egadir.  Oila 
asosiy  vazifalarini  amalga  oshirshidagi  hamjihatlik  ham  oiladagi  sotsial-psixolgik 
muvofiqlikka bog’liqdir. 
3.  Psixologik  va  psixofiziologik  muvofiqlik  bu  ko’pincha  er  xotinning  xarakteri  va 
temperamenti bilan belgilanadi. 
Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa hisoblanadi. Har bir oilaning ichki 
huquqiy,  iqtisodiy  munosabatlariga  xech  kim  behuda  aralashishga  haqli  emas.    Shu 
sababdan oila muqaddas va daxlsiz hisblanadi. Ramzli qilib aytilganda, oila o’ziga xos 
kichik bir muxtor davlatdir, lekin oila jamiyat tashqarisida emas, oilaviy  munosabatlar 
jamiyatdagi  mavjud  ijtimoiy-iqtisodiy,  mafkuraviy  va  ma’naviy  munosabatlar  bilan 
belgilanadi.  Ularning  ta’sirida  o’zgarib  rivojlanib,  takomillashib  boraveradi.  Oilaviy 
munosabatlar  jonli,  o’zgaruvchan  jarayondir.  Oilada  o’zaro  axloqiy  munosabatlarning  
asosini er-xotinninng o’zaro ishonchi tashkil etadi. Beruniy, axloq-odob egasi bo’luvchi 
inson eng avvalo o’zining yurish-turishi, muomala madniyatida, hayot kechirishida, oila 
barqarorligida  namuna  bo’lish  kerakligini  o’qtiradi.  O’zbekiston  Respublikasi 
Mustaqilligining  dastlabki  kunlaridan  boshlab  oilani  mustahkamlash,  onalik-bolalikni 
muhofaza  qilinishi  uchun  tinmay  qayg’urmoqda.  O’zbekiston  1998  yil  –  ―Oila  yili‖, 

---

 
43 
O’zbekiston Respublikasining ―Oila kodeksi‖ hamda 1999 yilni ―Ayollar yili‖ deb e’lon 
qilinganligi bejiz emas. 
O’zbekistonda  har  bir  oila,  har  bir  insonning  turmush  farovonligi,  fuqarolar 
totuvligini  mustahkamlashga  qaratilgan,  ularni  huquqiy  muhofaza  qilishga  qaratilgan 
jarayon amlaga  oshirilmoqda. Har bir oila har bir mehnatkash tinch-totuvlik va to’kin-
sochin  yashasa  respublikamiz  ozod  va  boy  bo’ladi,  gullab  yashnaydi.  Ota-onalar  va 
bolalar  har  taraflama  jipslashgan  oila  birligini  tashkil  etadi.  Ular  o’rtasida  juda  yaxshi 
oilaviy  munosabatlar  mavjuddir,  bu  shaxslar  oilaning  yadrosini  ya’ni  o’zagini  tashkil 
etadi. 
O’zagining ijtimoiy mazmuniga qarab, oila 3 ta guruhdan tashkil topadi: 
1.  Oilaning asosi – nikoh 
2.  Nikohning natijasi sifatida er-xotin 
3.  Er-xotin munosabatlari oqibatida farzand 
Tipik  oilaviy  munosbatlardan  tashqari  bolali  yolg’iz  ona  bilan  uning  bolasi 
o’rtasidagi  boshqa  qarindoshlar  o’rtaisdagi  munosabatlar,  ba’zi  hollarda  farzandlikka 
olingan,  tarbiyaga  olinganlar  o’rtasidagi  munosabatlar  ham  oilaviy  munosabatlarni 
tashkil etadi.  
 Oilaviy  huquqiy  munosabatlar  jamiyatning  tarqalgan  munosabatlaridir.  Oilaviy 
munosabatlar axloqiy normalar bilan tartibga solinadi. 
Hozirgi  zamon  ―monogam‖  oilasi  o’z  navbatida  tuzilishi,  tarkibi,  mohiyati  va 
boshqa xususiyatlariga ko’ra bir qator turlarga bo’linadi: 
1.  To’liqligiga ko’ra: to’liq, noto’liq, qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar. 
2.  Bo’g’inlar  soniga  ko’ra:  nuklear  (ota-ona va  bollardan  iborat)  va  ko’p  bo’g’inli, 
ikki va undan ortiq avloddan iborat oila a’zolari birga yashovchi oilalar. 
3.  Bolalar  soniga  ko’ra:  farzandsiz,  bir  bolali,  2  bolali,  3-4  bolali  va  5  dan  ortiq 
bolali oilalar. 
4.  Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga  ko’ra ishchilar dehqonlar xizmatchilar va 
ziyolilar hamda aralash tipdagi oilalar. 
5.  Er-xotinning  ma’lumot  saviyasiga  ko’ra:  oliy,  o’rta  maxsus,  o’rta  tugatilmagan, 
o’rta maxsus, yordamchi maktab ma’lumotiga va turli saviyalardagi ma’lumotga 
ega bo’lgan oilalar. 
6.  Oilaning yoshiga ko’ra: yosh oila – 1 yilgacha, 3-5 yilgacha, 6-10 yilllik turmush 
tajribasiga ega bo’lgan hamda o’rta va etuk oilalar. 
7.  Qayliqlarning ota-ota oilasi, ya’ni ota-onasining moddiy ta’minlanganlik darajasi 
mos kelishi yoki katta tafovutning mavjudligi. 
8.  Regional jihatlarga ko’ra: shahar, kishloq va aralash tipdagi oilalar. 
9.  Nikohdan  qoniqqanlik  saviyasiga  ko’ra:  ajarlish  saviyasida,  quyi,  o’rta  va 
nikohdan qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila 
10. Oila yoki erkak etakchsiligiga ko’ra er etakchi bo’lgan yoki xotin etakchi bo’lgan 
hamda er va xotin etakchiligidagi oila. 
11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlarga ko’ra: avtoritar, demokratik, liberal va 
aralash tipdagi oila. 
12. Er-xotinlarning millatiga ko’ra  bir millatli yoki baynalminal oilalar. Banalminal 
oilalarni 2 ga bo’lish mumkin: 

  dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat vakillari orasida nikoh, mas: 
o’zbek-tojik, o’zbek-tatar 

---

 
44 

  dini,  urf-odatlari  yoki  tili  bir  guruhga  kirmagan  millat  vakillardan  iborat  nikoh: 
o’zbek-rus, ukrain-nemis 
13. Yuridik rasmiylashtirilganligiga ko’ra: 

  Sinovdagi oila – birga yashaydi, lekin nikohdan o’tmagan 

  Rasmiylashtirish arafasidagi nikoh 

  Nikohdagi oila 

  Nikohdan tashqari oila