Oila huquqi tushunchasi predmeti. Oila huquqi maqsadi, vazifasi. Oila huquqi tarihi

Mavzu: Farzandlikka olish.
Reja:

1. 
   Farzandlikka olish tushunchasi va uning huquqiy tabiati.
   
2. 
   Vasiylik va homiylik tushunchasi, uni qo’llash tartibi.
   
3. 
   Vasiylik va homiylik ostida bo’lgan voyaga yetmagan shaxslarning huquqlari va majburiyatlari.
   
4. 
   Bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat)
   

Tayanch so’z va iboralar: Farzandlikka olish tushunchasi. Farzandlikka olish tartibi va uning qayd etilishi, arrogation, status family, adoption, 12 jadval qonuni, musulmon huquqi.
Farzandlikka olish tarixan uzoq vaqtlardan ma’lum bo‘lib, ko‘p asrlik tarixiy rivojlanish bosqichini bosib o‘tgan. Ijtimoiy vazifalari katta bo‘lgan mazkur huquqiy institut qadimgi Gretsiyada, qadimgi Bobil va Rimda shuningdek, Movarounnahrda ham mavjud bo‘lgan. Har bir tarixiy davrda o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turgan. Farzandlikka olishning ikkita usuli qo‘llanilgan. Birinchi usul arrogatio, ya’ni status familiae ega bo‘lgan shaxs farzandlikka olingan va ikkinchisi, adoptio bo‘lib bunda farzandlikka olinuvchi begona huquqqa tegishli bo‘lgan. Farzandlikka olishning birinchi shakli arrogatio - bu xalq yig‘inida farzandlikka oluvchi va farzandlikka olinuvchi ishtirokida ommaviy ravishda amalga oshirilgan. O‘z fuqarosini farzandlikka olishni xohlovchi rimliklar bu haqida xalq yig‘inida ma’lum qilgan va uning sanksiyasi ushbu maqsad uchun yetarli sanalgan. Ikkinchi usul-adoptio esa, 12 jadval qonunlari asosida uch marotaba emansipatsiya qilish orqali amalga oshirilgan va bu oila boshlig‘i almashganligini anglatgan. Bunday usulda farzandlikka olish avvalgi oila bilan qon-qarindoshlikning uzilishiga va farzandlikka oluvchi bilan qon-qarindoshlik aloqalarining vujudga kelishiga olib kelgan. Musulmon huquqida farzandlikka qabul qilishning asosiy sababi voqe’lik nuqtayi nazaridan asoslanadi. Bunda, birinchidan, nasl-nasabi begona bolani oilaga qabul qilib mahram bo‘lmagan ayollarning mahramligi belgilanmagan; ikkinchidan, farzandlikka olish siri mavjud bo‘lmagan; uchinchidan, ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolani asrab olish, uni tarbiyalash va voyaga yetkazish juda mas’uliyatli vazifa bo‘lib, uddasidan chiqa olmaslik holatlari ham inobatga olingan. Farzandlikka olish huquqiy instituti insoniyat tarixiy rivojlanishi bilan birga rivojlanib borgan. Farzandlikka olish oila muhitini yaratishga intilish sifatida ayrim oilalarga muayyan imkoniyat, rag‘bat, meros olish va boshqa imkoniyatlarga ega bo‘lish huquqini bergan. Farzandlikka olishdan asosiy maqsad u yoki bu sababga ko‘ra o‘z ota-onasi bag‘rida o‘sish imkoniyatiga ega bo‘lmagan voyaga yetmaganbolalarni oila muhitida tarbiyalash imkonini bersa, boshqa tomondan farzandlikka oluvchilarga ota-onalik huquq va majburiyatlariga ega bo‘lish imkonini beradi.
Odatda, har qanday bola oilada dunyoga keladi, tarbiyalanadi va voyaga yetadi. Biroq hayotda shunday holatlar ham uchrab turadiki, natijada bolalar o‘z ota-onalarining qaramog‘idan mahrum bo‘lib qolishadi. Ushbu holatlarni shartli ravishda obyektiv va subyektiv sabablarga ajratish mumkin. Masalan, obyektiv sabablarga: ota-onaning o‘limi, ularning og‘ir kasallikka chalinishi, turli xil baxtsiz hodisalar, muomala layoqatini yo‘qotishi, favqulodda vaziyatlarda (tabiiy ofatlarda, harbiy harakatlar jarayonida) bolani yo‘qotib qo‘yishi va h.k. larni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Bolalarning o‘z ota-onalari qaramog‘idan mahrum bo‘lishining subyektiv sabablari, odatda, ota-onalarning o‘z bolalariga nisbatan g‘ayri- huquqiy xulq-atvorda bo‘lishi bilan bog‘liqarindoshlik
Masalan, bolalar bilan shafqatsiz munosabatda bo‘lish (jismoniy kuch ishlatish, do‘pposlash, qiynash va h.k.); ota-onalarning tug‘ruqxonalardan, tarbiya va boshqa muassasalardan bolalarni olishdan voz kechishi; bolalarni jamoat joylarida yoki begona shaxslarga qoldirishi; bolalarni uyda zarur oziq-ovqatsiz, dori-darmonsiz qoldirishi; farzandiga kiyim-kechak, maktab anjomlari olib berishni xohlamasliklari va h.k.larda ifodalanishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudining 1998-yil 11-sentabrdagi “Bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan nizolarni hal qilishda sudlar tomonidan qonunlarni qo‘llash amaliyoti to‘g‘risida”gi 23-sonli Plenum qarori1da ko‘rsatilishicha, bolalar boshqa shaxslar tomonidan farzandlikka olingan va farzandlikka olish bekor qilinmagan yoki haqiqiy emas deb topilmagan bo‘lsa, ota-onalik huquqini tiklashga yo‘l qo‘yilmaydi.
Farzandlikka olishda bo‘lajak ota-ona uchun oilaviy-huquqiy munosabat avvaldan mavjud bo‘ladi. Ya’ni, ularning o‘zaro nikohda bo‘lishi oilaviy munosabat vujudga kelganligidan dalolat beradi. Farzandlikka olish natijasida bola uchun yangidan oilaviy-huquqiy munosabat vujudga keladi, xuddi oilada yangidan farzand dunyoga kelgani kabi farzandlikka oluvchi ota-onaga qonun tomonidan bir qator huquq va majburiyatlar beriladi. O‘zbekiston Respublikasi oila qonunchiligida yaqin vaqtlarga qadar farzandlikka olishning ma’muriy tartibi amal qilgan. Ma’muriy tartibda farzandlikka olish bolani farzandlikka olishni xohlagan shaxslarning arizasiga, vasiylik va homiylik organlari tavsiyasiga ko‘ra, tuman, shahar hokimi qarori bilan amalga oshirilar edi. Oila qonunchiligining rivojlanishi farzandlikka olish institutiga ham ta’sir ko‘rsatdi va ma’muriy tartib o‘rniga farzandlikka olishning sud tartibi joriy qilindi1. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining arizalari bo‘yicha farzandlikka olish haqidagi ishlar farzandlikka olinayotgan bolaning yashash yoki turgan joyidagi fuqarolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari sudloviga taalluqli hisoblanadi.
Ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan farzandlikka olinuvchining sog‘lig‘i tegishli tartibda tekshiriladi va bu haqida tibbiy ma’lumot pediatr, nevropatolog, xirurg (ortoped-travmatolog), oftalmolog, otolaringolog, logoped tomonidan tuziladi. Farzandlikka olish bilan bog‘liq ishlarning sudlarda ko‘rib chiqilishida ishtirok etuvchilar ro‘yxati ham belgilangan. Ya’ni, farzandlikka olish to‘g‘risidagi ishlar farzandlikka oluvchilar (oluvchi), vasiylik va homiylik organlarining vakillari, shuningdek, prokuror albatta ishtirok etgan holda ko‘rib chiqiladi. Zarur hollarda sud farzandlikka olinayotgan bolaning ota-onasini (otasini yoki onasini), uning qarindoshlarini va boshqa manfaatdor shaxslarni, shuningdek, o‘n yoshga to‘lgan bolaning o‘zini ishda qatnashishga jalb qilishi mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, farzandlikka oluvchilarning (oluvchining) vakolati tegishli tartibda rasmiylashtirilgan vakili borligi, ularni (oluvchining) sudda hozir bo‘lish majburiyatidan ozod etmaydi. Mazkur toifadagi ishlar bo‘yicha farzandlikka oluvchilarning (oluvchining) vakili ularning shaxsiy ishtirokisiz sudda ishni ko‘rish bosqichidan tashqari harakatlarni olib borishga, xususan, zarur dalillarni yig‘ish va taqdim etish, ishni sudda ko‘rishga tayyorlashda ariza yuzasidan tushuntirishlar berish, sudyaning talabi bo‘yicha qo‘shimcha dalillar taqdim etish, yozma va ashyoviy dalillarni talab qilib olishga yordam ko‘rsatish masalasini qo‘yishga haqli bo‘ladi. O‘n yoshga to‘lgan bolani ishga qatnashishga jalb qilish masalasini hal etishda, sud bola har qanday sud muhokamasi davrida so‘zlashga haqliligini nazarda tutuvchi Oila kodeksining 68-moddasi qoidalaridan kelib chiqib ish ko‘rishi lozim. Bolaning sudda ishtiroki unga noxush ta’sir etishi mumkinligini ko‘rsatuvchi asoslar mavjud deb hisoblanganda, sud ushbu masala bo‘yicha vasiylik va homiylik organining fikrini aniqlamog‘i kerak.
Muayyan holatlarda chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs bo‘lib, boshqa davlat hududida doimiy yashayotgan bola O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan farzandlikka olinishi mumkin. Bunda bola doimiy yashayotgan davlatning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda, farzandlikka olinayotgan bola yetim va farzandlikka oluvchilarning (oluvchining) yaqin qarindoshi bo‘lgan yoki o‘z vatanida turli sabablarga ko‘ra farzandlikka olinishi mumkin bo‘lmagan hollarda amalga oshiriladi. Shuningdek, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxs bo‘lib, boshqa davlat hududida doimiy yashayotgan bolani O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari tomonidan farzandlikka olishda farzandlikka olinayotgan bolaning O‘zbekiston Respublikasiga kirishi va O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashashi uchun O‘zbekiston Respublikasi vakolatli organining ruxsatnomasi talab qilinadi (Oila kodeksining 1611-moddasi). O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksining 279-moddasiga muvofiq, sud tomonidan alohida ish yuritish tartibida ko‘riladigan ishlar toifasiga bolani farzandlikka olish to‘g‘risidagi ishlarni kiritadi. Oila qonunchiligida bo‘lgan o‘zgarishlar natijasida fuqarolik protsessual qonunchilikda ham bu borada muayyan o‘zgarishlar kiritilib, FPKning alohida 311-bob farzandlikka olishga bag‘ishlandi. Bu o‘rinda chet el elementi bilan murakkablashgan munosabatlarda, chunonchi, farzandlikka olish istagini bildiruvchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi bo‘lgan bolani farzandlikka olishni istagan O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida doimiy yashovchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga ham bu borada muayyan tartib belgilangan. Farzandlikka olish to‘g‘risidagi arizada farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinayotgan bola haqidagi ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Bunday ma’lumotlar jumlasiga farzandlikka oluvchilarning (oluvchining) familiyasi, ismi, otasining ismi, ularning (uning) yashash joyi, farzandlikka olinayotgan bolaning familiyasi, ismi, otasining ismi va tug‘ilgan sanasi, uning yashash (turgan) joyi, farzandlikka olinayotgan bolaning ota-onasi to‘g‘risidagi, aka-uka va opa-singillari bor-yo‘qligi haqidagi ma’lumotlar, farzandlikka olish haqidagi iltimosini asoslovchi holatlar va mazkur holatlarni tasdiqlovchi dalillar ko‘rsatiladi. Farzandlikka olish istagini bildiruvchi shaxslar nikohda turgan yoki turmaganligini, tegishli tibbiy ma’lumotnomalar, ish haqi yoki boshqa daromad manbalarini, turar joyga bo‘lgan mulk huquqini yoki turar joydan foydalanish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni ham ilova qiladilar. Sud farzandlikka olish to‘g‘risidagi ishni mazmunan ko‘rib chiqib, farzandlikka olish to‘g‘risidagi arizani qanoatlantirish to‘g‘risida yoxud uni qanoatlantirishni butunlay yoki qisman rad etish haqida hal qiluv qarori chiqaradi. Farzandlikka olish to‘g‘risidagi ariza qanoatlantirilgan taqdirda, sudning hal qiluv qarorida farzandlikka olingan bolaning tug‘ilishi yozilgan daftarga o‘zgartirishlar kiritish uchun zarur bo‘lgan farzandlikka olingan va farzandlikka oluvchilar (oluvchi) to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar kiritiladi.