Оғиз бўшлиғи аъзолари ва юз-жағ соҳалари тўқималарини

VI-
БОБ. 
БОЛАЛАР ЮЗ-ЖАҒ ТЎҚИМАЛАРИ ВА АЪЗОЛАРИ 
ЖАРОҲАТЛАРИНИНГ ЎЗИГА ХОС ҲУСУСИЯТЛАРИ 
Болалар туғилган кундан то балоғат ёшига етгунларича турли хил 
жароҳатлар олиши табиий ҳолат, албатта. Масалан, чақалоқни тасодифан қўлдан 
тушириб юбориш, бола, энди тетапоя бўлиб, илк қадам қўяётганда йиқилиши, 
шўхлик қилиб баландликдан тушиб кетиши, куйиши ва хоказо ҳолатлар тез-тез 
учраб туради. Жароҳат катта бўладими, кичик бўладими, барибир бунинг 
оқибатида юз тўқималари ва жағ суяклари ўсмай қолиши, шунингдек юзнинг 
шакли ўзгариб, чайнов тизимида ўзгаришлар юзага келиши мумкин. 
Болаларда юз-жағ жароҳатларининг ўзига хос ҳусусиятлари соҳанинг 
анатомик-тузилиши ва физиологик функциялари билан боғлиқ. 
1. Юз ва оғиз бўшлиғида сезги, нутқ аъзолари, юқори нафас ҳамда ҳазм 
қилиш тизимлари жойлашади. Уларнинг шикастланишлари нафас олиш, гапириш, 
овқат қабўл қилиш жараёнининг турли даражадаги бузилишларига олиб келади. 
2. Жароҳат натижасида юзнинг шакли бузилиб, боланинг руҳиятига салбий 
таъсир этади. У атрофдагилар, айниқса, тенгдошлари орасида ўзини заиф, 
нуқсонли сезади, улардан узоқлашишга, яккаланишга ҳаракат қилади, натижада, 
болаларга қушилмайдиган, одамови, тажаввузкор бўлиб қолади ва шу тариқа 
бошқа салбий хислатларни ҳам ўзлаштира боради. Бундай болалар улғайган сари 
социал жамоада мослашиши қийинлашади. Шу боисдан, болалардаги юз-жағ
жароҳатларига психосоматик касаллик сифатида ёндошиш лозим бўлади. 
3. Юз-жағ соҳаси жароҳатланган беморларнинг ташқи кўриниши ва 
жароҳатларининг оғирлиги бир-бирига мос келмайди. Мимика мушакларининг 
қисқариши ва яра четларининг бир–биридан қочиши натижасида, кичик ҳажмдаги 
яра кенг очилиб, катта бўлиб кўринади, айниқса, бундай жароҳат суяклар синиши, 
қонаш ва қонталаш, бош мия шикастланиши, ҳушдан кетиш билан биргаликда 
учраса, жароҳат жуда оғирдек таассурот қолдиради. Аммо тўғри ўтказилган 
бирламчи жарроҳлик ишлови беморнинг ташқи кўринишини кескин ўзгартиради, 
шунингдек функционал ўзгаришлар тикланади. 
284 

---

4. Ҳаётий зарур аъзолардан – бош мия, кўз, қулоқ, ҳалқумнинг юз-жағ 
соҳаларига яқинлиги, жароҳатланган беморнинг умумий аҳволини янада 
оғирлаштиради. Юз-жағ соҳаси жароҳатларининг 50% бош мия шикастланишлари 
билан биргаликда учрайди. Болаларда бош мия чайқалиши белгилари (ҳушдан 
кетиш, кўнгил айниш, қўсиш, бош айланиши) биринчи суткада кузатилмаслиги 
мумкин. Чунки бола калла суягининг эластиклиги, суяклар ораларидаги чоклар ва 
лиқилдоқнинг қотмаганлиги мия шишишида кенгаяди ва босимнинг ошмаслигини 
таъминлайди. Бош мия шишиши белгиларининг кеч намоён бўлишига, катталарга 
нисбатан болаларда ўргимчак уясисимон парда остидаги оралиқларнинг кенглиги 
таъсир этади. Эмизувлик давридаги гўдакларда бош мия шикастланишлари 
бошланғич даврида, нерв тўқимасининг етарлича дифференциация бўлмаганлиги 
боис, деярли белгиларсиз кечади. Бош мия шикастланишига шубҳа бўлса, 
шошилинч тарзда невропатолог ёки нейрохирург маслаҳатини олиш зарур. 
5. Болаларда жағ суяклари ва оғиз бўшлиғи аъзоларининг жароҳатлари 
табиий тарзда овқатланишни қийинлаштиради. Бу ҳолат айниқса энергетик куч 
сарф қилиши баланд бўлган кичик ёшдаги болаларга салбий таъсир килади. 
Шунинг учун бола жароҳат олганидан сўнг, биринчи соатларда унинг нормал 
овқатланишини таъминлаш, шифокор олдида турган асосий масалалардан бири 
ҳисобланади. 
6. Болаларда, жароҳат туфайли оғизни юмиш ва ютинишнинг бузилиши 
сўлакнинг ташқарига, кўкрак қафаси юзасига оқишига сабабчи бўлади. Ортиқча 
намланиш туфайли тери бўкиб, бичилади ва оқибатда aксарият гўдакларда 
контакт пневмония ривожланиши мумкин. Сўлак хаддан ташқари кўп оқишининг 
бошқа салбий таъсири ҳам борки, бунда сўлак билан бирга бола ўзига зарур 
бўлган маҳаллий ҳимоя омилларини (микроэлементлар ва лизоцим) шунингдек, 
суюқликни ҳам йўқотади. 
7. Оғиз бўшлиғи аъзолари ва жағ суякларининг жароҳатлари кўпинча ҳар 
хил турдаги (дислокацион, обтурацион, стенотик, клапанли, аспирацион) 
асфиксия ҳолатлари билан асоратланиши мумкин. Кичик ёшдаги болалар юқори 
нафас йўлларининг торлиги ва улар шиллиқ қаватининг шишга мойиллиги қисқа 
285 

---

муддатда стенотик асфиксиянинг ривожланишига олиб келиши ва ҳаётига хавф 
солиши мумкин. 
8. 
Болалар ўпкаларида асоратлар ривожланиш эҳтимоли (хавфи) баланд. 
Инфекция бронхлар, қон ва лимфа томирлари орқали ўпка тўқимасига тушиши 
мумкин. Кўп қон йўқотиш, сувсизланиш ва овқатланишнинг бузилиши бронхит ва 
пневмония ривожланишига мойиллик яратади. Оғиздан майда бронхларга туша-
ётган сўлак – шиллиқ ва қон инфекция манбаи бўлиб, касаллик келтириб 
чиқаради. Натижада: а) уч шохли нервнинг тармоқлари орқали, нейрорефлектор 
қўзғалиш вегетатив нерв тизимига таъсир кўрсатиб, ўпкада қон турғунлиги 
ҳолатини юзага келтиради; б) жароҳатлар бош – мия шикастлари билан бирга-
ликда юзага келса, нейро-рефлектор таъсирлар туфайли бош мия пўстлоғида қон 
айланиши бузилади. 
9. Оғиз бўшлиғидаги эркин ётган синган тишлар ва уларнинг бўлаклари, 
обтурацион асфиксия юзага келиши ҳамда нафас йўллари ва ўпкага иккиламчи 
инфекция тушишига сабаб бўлишлари мумкин. Жағ синганда, бўлаклардаги 
синиш чизиғига тўғри келган гангреноз тишлар (айниқса, вақтинча тишлам 
даврида) травматик остеомиелит ривожланишига сабабчи бўлиши мумкин. 
Бундай тишлар нафақат жағ суягининг яллиғланишига, балки унинг атрофидаги 
юмшоқ тўқималарда йирингли жараён ривожланишига сабаб бўлади. Айниқса, 
тиш бўлаклари тилни жароҳатлаганда оғир асоратлар келиб чиқиши мумкин. 
10. Юз-жағ тизими жароҳатланишларини ташхислаш ва даволашда ти-
шларнинг аҳамияти катта. Биринчи навбатда, тишлар ҳолатидан тишлам (прикус) 
бузилишини аниқлаш орқали, ташхис қўйиш осонлашади. Тишлар суяк бўлакла-
рининг силжишига қаршилик кўрсатиб, бўлаклар силжишини камайтиради. Ик-
кинчидан, тишлар ортопедик даволашда таянч сифатида ишлатилади ва уларнинг 
жойлашишидан бўлакларнинг ҳолати қандайлигини аниқлаш мумкин бўлади. 
11. Юз ва оғиз органлари тўқималарининг ҳар хил микроорганизмларга 
нисбан резистентлиги баланд. Тўқималардаги нейротрофик ва иммун омиллардан 
ташқари, қаршиликнинг ошишида кўп сонли микроорганизмларнинг ўзаро анта-
286 

---

гонистик муносабатлари ва сўлакнинг бактериоцидлик ҳусусиятлари катта аҳами-
ятга эга. 
12. Юз–жағ ва оғиз бўшлиғи аъзоларининг жароҳатланган тўқималари қон 
билан яхши таъминлангани ва кучли иннервация ҳисобига юқори регенератив 
ҳусусиятга эга. 
13. Болаларда нисбатан қалин қатламли ғовак клетчатка мезенхимал паст 
дифференциалланган бириктирувчи тўқима В.И. Давидовский таърифлашича, 
ўсиш потенциали ҳисобланади. 
14. Болаларнинг юз ва жағлари шикастланганда суякларнинг ўсиш зонала-
ри зарарланиши натижасида, юз соҳаси ҳар хил қисмларининг тўкис уйғунликда 
гармоник шаклланиши бузилади. 
Болаларда жароҳатга бирламчи жарроҳлик ишлови ноадекват равишда 
ўтказилганда, шунингдек, посттравматик ва операциядан сўнг ривожланган шакл 
бузилишлари сабабли функционал ўзгаришлар кузатилади. 
15.Юзнинг яхши тармоқланган қон томирлари ва иннервацияси боис бола 
жароҳатланганида кўп қон йўқотади ва гиповолемик шок ривожланиши мумкин, 
(айниқса гўдакларда, қон ҳажми вазининг 1/12 қисмини ташкил қилгани учун) 
болаларда бу ҳолат яранинг битиши ва шошилинч ўтказиладиган реанимацион 
тадбирлар натижасини ҳал қилувчи омил бўлади. 
Болаларда юз-жағ жароҳатлари, бошқа соҳа жароҳатларнинг 9–15% таш-
кил қилади. Катталарда юз-жағларнинг жароҳатлари 25-32% ташкил қилади. 
Шаҳарда яшовчи болаларда, қишлоқ шароитида истиқомат қилувчи болаларга 
нисбатан жароҳатланиш 10 баравар кўп учрайди.