Odilqoriyev X. T

Huquqiy munosabatlar subyektlari – huquqiy normalar tufayli muayyan

munosabatlar ishtirokchisi hamda subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo‘lgan insonlar yoki tashkilotlardir. Ushbu ta’rifdan ma’lum bo‘lishicha, huquqiy munosabatlar subyektlari ikki toifaga bo‘linadi: insonlar (jismoniy shaxslar) va tashkilotlar (jamoaviy subyektlar). Jismoniy shaxslarga tegishli davlatning fuqarolari, shu mamlakat hududida turgan xorijiy davlat fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar kiradi. Huquqning jamoaviy subyektlariga turli-tuman davlat va nodavlat tashkilotlar hamda idoralar, shuningdek davlatning o‘zi ham kiradi. Jamoaviy subyektlar sifatida ba’zan ijtimoiy birgaliklar ham tushuniladi: masalan, referendum yoki saylovlar o‘tkazilgan chog‘da – xalq, saylovchilar (elektorat) ana shunday subyekt hisoblanadi. Fuqaroviy-

huquqiy munosabatlarda jamoaviy subyektlar yuridik shaxslar sifatida may- donga chiqadilar.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida jismoniy va yuridik shaxslar ta’rifi berilgan. Fuqarolar (jismoniy shaxslar) deganda O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek fuqa- roligi bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. Qonun barcha fuqarolarning teng ravishda huquq va burchlarga ega bo‘lish qobiliyatini (huquqiy layoqatini) e’tirof etadi. Kodeksning 39-moddasida yuridik shaxs tushunchasi bayon etilgan. Unga muvofiq, o‘z mulkiga, xo‘jalik yuritishida yoki kundalik boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan javob bera oladi- gan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.

Yuridik shaxsning huquqiy layoqati va muomala layoqati bir vaqtda,

ya’ni u tuzilgan paytdan boshlab vujudga keladi va uni tugatish yakunlangan paytdan e’tiboran tugatiladi. Yuridik shaxsning maxsus huquq layoqati uning ustavi, nizomi yoki qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi. Yuridik shaxs- lar mulkdor yoki u vakil qilgan shaxs tomonidan yoxud vakolatli organning farmoyishi asosida, shuningdek qonunchilik hujjatlarida nazarda tutilgan tar- tibda tashkil etiladi. Yuridik shaxslar – davlat, davlat idoralari, jamoat va shirkat tashkilotlari, korxona, muassasa va tashkilotlar, xo‘jalik birlashmalari- dir, ba’zan yakka tadbirkor ham.

Davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar quyidagi hollarda huquqiy muno- sabatlarning ishtirokchisi bo‘ladilar:

1. 
   o‘zlarining hokimiyat yoki qonunda belgilangan vakolatlarini amalga oshirish orqali;
   
2. 
   jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida (faoliyatida) ishtirok etish orqali;
   

d) xo‘jalik va mulkiy munosabat bilan bog‘liq faoliyatni amalga oshirish orqali.

Davlatning o‘zi to‘lig‘icha huquq egasi bo‘lish holatlari ham mavjud. Masalan, xalqaro huquqiy munosabatlarda, ya’ni xorijiy davlatlar bilan mu- loqotga kirishganda; davlat-huquqiy munosabatlarda, ya’ni federatsiya bilan uning subyektlari o‘rtasida aloqalar amalga oshganda, yoki davlat fuqaroligiga qabul qilishda, yoxud davlat o‘z fuqarosiga faxriy unvonlar berganda va h.k.; fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda, ya’ni davlat mulki bilan bog‘liq munosa- batlarda, ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan tarixiy, milliy, ilmiy, madaniy va moddiy boyliklarga davlat merosxo‘r (voris) bo‘lgan hollarda; jinoiy-huquqiy munosabatlarda, ya’ni jinoiy ish bo‘yicha hukm yoki fuqarolik ishi bo‘yicha hal qiluv qarori davlat nomidan e’lon qilinadi.

Davlat ishtirok etadigan mulkiy munosabatlar davlat mulki, tashqi savdo, kredit, boj va qarz masalalarida vujudga keladi. Ba’zi hollarda davlat yagona huquq subyekti sifatida maydonga chiqadi. Masalan, Konstitutsiya va amaldagi qonunlarga muvofiq, O‘zbekistonda yer, yer osti boyliklari, suv va o‘rmon, temir yo‘l, havo va suv transportiga, aloqa vositalariga egalik qilish huquqi faqat davlatga tegishlidir. O‘zbekiston Respublikasi – xalqaro huquqiy muno- sabatlar subyekti, ya’ni ma’lum huquq va majburiyatlar egasidir.

Huquqiy munosabatning subyekti bo‘lish uchun tashkilot yoki jismoniy shaxs huquqdorlik maqomiga ega bo‘lishi lozim. Faqat huquqdor, ya’ni huquqiy layoqat va muomala layoqatiga ega bo‘lgan jismoniy va yuridik shaxs- lar huquqiy munosabat ishtirokchisi deb tan olinadi.