Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Huquqning tarixiy maktabi. Bu ta’limotning Germaniyadagi asoschilari (G. Gugo, F. Savini, G. Puxta) XVIII–XIX asrlarda huquq til (nutq) kabi tarixan kelib chiqadi va rivojlanadi, aslo qonun chiqaruvchi tomonidan e’lon etilmaydi, deb isbotlashga urindilar. U «milliy» ongdan, «xalq» ongidan kelib chiqadi. Tarixiy maktab vakillari diniy ta’limotga ham yondashib ketadi. Masalan, G. Puxta: «Huquq Xudodan boshlanadi. U millat tabiatiga huquqni yaratish qudratini jo etgan», deb ta’kidladi.
Huquqning normativ nazariyasini yaratuvchilaridan biri Gans Kelzen huquqni huquqning o‘zidan keltirib chiqaradi. Uning ta’kidlashicha, huquq sababiy bog‘lanish tamoyiliga bo‘ysunmaydi, o‘z kuchi va harakatini o‘zidan oladi. Kelzen uchun huquqni keltirib chiqaruvchi sabablar masalasi kun tartibida turmagan.
Huquqning psixologik (ruhiy) nazariyasi (L. Petrajitskiy va boshqalar). Mazkur ta’limot vakillari huquqning kelib chiqishi sababini insonlarning ruhiyatidan, huquqiy hayajon, ehtiros va kechinmalarning imperativ xususiyatlaridan izlaydilar. Huquq – bu o‘ziga xos «murakkab emotsional-aqliy ruhiy jarayon bo‘lib, u individning ruhiy sohasida namoyon bo‘ladi»².
To‘g‘ri, huquqning kelib chiqishida ruhiy (psixologik) omilni to‘la inkor etish mumkin emas, ammo, ruhiy hayajon va kechinmalarni huquqni yaratuvchi asosiy manba deb hisoblash ham to‘g‘ri emas.
Huquq kelib chiqishining marksistik konsepsiyasi. Bu nazariya asoschilari huquqning kelib chiqish va amal qilishning bosh manbayi iqtisodiy tuzum (bazis)da ekanligini ishonchli isbotladilar. Shu bois huquq jamiyatning iqtisodiy tuzumidan ustun bo‘la olmaydi. Shu bilan birga, marksizm huquqning genezisini sinflar va sinfiy munosabatlar bilan chambarchas bog‘laydi. Huquqda iqtisodiy hukmron sinfning irodasini ko‘radi. Biroq, huquqning ildizlari anchagina chuqurroq, uning paydo bo‘lishiga sinflardan ko‘ra, boshqa umumsotsial omillar ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, jamiyat kishilarning muayyan aloqalar tizimi bilan o‘zaro bog‘langan uyushmasi bo‘lib, davlat va huquqdan oldin vujudga kelgan. Davlat murakkab ijtimoiy-siyosiy hodisa sifatida uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. Davlat va huquqning vujudga kelishi, shakllanishi va taraqqiyoti turli yondashuvlar asosida yoritilgan. Bunda u yoki bu yondashuvni mutlaqlashtirmay, ularning ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Davlat va huquqning kelib chiqishi borasidagi ma’lum nazariyalarning hech biri oxirgi haqiqatga da’vo qilolmaydi. Ammo, har bir ta’limot davlat paydo bo‘lishi xususidagi ilmiy haqiqatni anglashda bir bosqich bo‘lib xizmat qilishi mumkin.