Odilqoriyev, N. Azizov, X

Saljuqiylar davlatiga asos solgan turkiy tilli xalqlar – o‘g‘uzlar (turkmanlar) X asrlarda Sirdaryoning o‘rta va quyi qismida yashaganlar. Ular keyinchalik nufuzli boshliqlaridan biri Saljuq ibn Tug‘loq nomini olib, Saljuqiylar deb atala boshlaganlar. Boshqaruv Saljuqning avlodlari tomonidan turli guruhlar shaklida amalga oshiriladi.

11. 
    asrning birinchi yarmida Saljuqiy Muhammad Tug‘rulbek (1038– 1062-y.) G‘aznaviylar davlati tarkibidagi yerlarda o‘z hukmronligini o‘rnatadi. 1038-yilda arab xalifasidan Sulton unvonini oladi. 1040-yilda G‘aznaviylar qo‘shinini yengib Saljuqiylar davlatiga asos soladi. Dastlabki davrda u Xuroson hukmdori hisoblanadi. Shu bilan Saljuqiylarning uyushgan, markazlashgan davlati vujudga keladi.
    

Davlat yuz yillar mobaynida O‘rta Osiyoning katta qismi, Yaqin Sharq mamlakatlarining siyosiy-ijtimoiy hayotida hal qiluvchi mavqeni egallaydi. Bu davlat eng rivojlangan davrida hozirgi Markaziy Osiyoning deyarli butun hududini, Eron, Afg‘onistonning bir qismi, Kavkaz orti, Old va Kichik Osiyoni o‘z tarkibida birlashtiradi. Hatto, 1056-yilda Arab xalifalari ustidan ham siyosiy nazorat o‘rnatadi. XI asr oxiri va XII asr boshlarida Movarounnahrda saljuqlar hukmronligi o‘rnatiladi.
Sulton Berkyoruq davriga kelib (1092–1105-y.) taxt uchun kurash va o‘zaro nizolar boshlanib ketadi. Oqibatda imperiya inqirozga yuz tutadi. XI asr oxiri va XII asr boshlarida uning g‘arbiy mulklari bo‘lgan Kavkazorti, Eron, Iroq, Suriya va Kichik Osiyo mustaqil davlatlariga bo‘linib ketadi. Imperiya hududida Xuroson, Iroq, Rum va Shimoliy Xuroson sultonliklari vujudga keladi. Qisqa vaqt ichida Saljuqiylar mamlakatni birlashtirishga qaratilgan harakatlarni amalga oshiradilar. Bu davrdan e’tiboran Saljuqiylar davlati ilgari hududlarida o‘z hokimiyatini tiklaydi. 1120-yilda Saljuqiylar davlati rasman ikkiga – Iroq (G‘arbiy) va Xuroson (Sharqiy) sultonliklariga bo‘linadi. Hozirgi O‘zbekiston hududi Xuroson sultonligi tarkibida qoladi. Sharqiy Saljuqiylar davlatiga Movarounnahr va Xorazm vassal hisoblanib, o‘z hukmdorlari tomonidan idora etilgan. Boshqa hududlar sultonning qarindoshlari tomonidan boshqarilgan. Mahalliy hukmdorlar amalda mustaqil ish yuritganlar. Shu jihatiga ko‘ra saljuqiylar davlati alohida bekliklarni birlashtiruvchi ittifoq (federatsiya)ni eslatadi.

11. 
    asr o‘rtalariga kelib Qoraxitoylar va mahalliy o‘g‘uzlarning hujumi natijasida Xuroson sultonligi yemiriladi. 1150–1160-yillarda uning o‘rnida bir nechta yirik va kichik davlatlar tashkil topadi.