3
0
.
Bir jinsli tenglamaga keltiriluvchi tenglamalar
Ushbu
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
( , , ,
,
,
const)
a x
b y
c
y
g
a b c a b c
a x
b y
c
(9)
ko‘rinishdagi tenglama, agar
1 2
2 1
0
a b
a b
bo‘lsa, bir jinsli tenglamaga
keltiriladi. Buning uchun
,
x
y
deb,
va
o‘zgarmaslarni
shunday tanlash kerakki, natijada (8) tenglamaning o‘ng tomoni
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
,
( )
,
a
b
a
b
a
b t
g
g
h
h t
g
a
b
a
b t
a
b
ko‘rinishini olsin; bunda
va
lar uchun ushbu
1
1
1
2
2
2
0
0
a
b
c
a
b
c
tenglamalar sistemasi hosil bo‘ladi. Bu holda
dy
d
y
dx
d
bo‘lgani uchun berilgan tenglama
d
h
d
ko‘rinishdagi bir jinsli tenglamaga keladi.
Agar
1 2
2 1
0
a b
a b
bo‘lsa, u holda
1
1
2
2
a
b
k
a
b
,
1
1
2
2
(
)
a x b y
k a x b y
va (9) tenglama
2
2
z
a x b y
almashtirish yordamida quyidagi o‘zgaruvchilari
ajraladigan tenglamaga keltiriladi:
1
2
2
2
.
kz
c
dz
a
b g
dx
z
c
38
Eslatma. (9) tenglama
1
1
1
2
2
2
a x
b y
c
u
a x
b y
c
almashtirish bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri o‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga keltirilishi mumkin.
Misol 4.
Ushbu
(
1)
(2
4)
0
x
y
dy
x
y
dx
tenglamani yeching.
Berilgan tenglamani
2
4
1
x
y
y
x
y
(10)
ko‘rinishda yozaylik. Bizda
1
1
1
2
2
2
2,
1,
4,
1,
1,
1,
a
b
c
a
b
c
1 2
2 1
3 0
a b
a b
va
,
x
y
almashtirishda
1
(
1)
x
y
2
4
2
(2
4)
x
y
bo‘ladi. Biz
va
larni ushbu
1
0
2
4
0
shartlardan tanlaymiz. Oxirgi sistemani yechib
1,
2
ekanligini
topamiz. Shunday qilib,
1,
2
dy
d
x
y
dx
d
almashtirishda (10) tenglama
2
d
d
yoki
2
1
d
d
(11)
ko‘rinishga (bir jinsli tenglamaga)keladi. Endi (11) tenglamada
,
,
d
du
u
u
u
d
d
deymiz. U holda
2
1
du
u
u
d
u
yoki
2
2
1
du
u
d
u
tenglama hosil bo‘ladi. Oxirgi tenglamani o‘zgaruvchilarni ajratib
integrallaymiz
2
1
2
u
d
du
u
,
2
1
ln
(
0)
2
u
d
du
c
c
u
39
2
1
1
arctg
ln(2
)
ln
ln
(
0)
2
2
2
u
u
c
c
2
1
arctg
ln
2
(
0)
2
2
u
u
c
c
2
1
exp
arctg
2
(
0)
2
2
(
)
u
u
c
c
Oxirgi tenglikda eski o‘zgaruvchilarga qaytib, berilgan tenglamaning
oshkormas ko‘rinishdagi yechimlarini hosil qilamiz:
2
2
1
2
exp
arctg
2(
1)
(
2)
(
0)
2
2(
1)
(
)
y
c
x
y
c
x
.
Misol 5.
Ushbu
2
1
4
2
3
x
y
y
x
y
tenglamani yeching.
Qaralayotgan tenglama uchun
1
1
2,
1,
a
b
2
2
4,
2
a
b
va
1 2
2 1
0,
a b
a b
ya’ni
4
2
x
y
ifoda
2
x
y
ga
proporsional:
4
2
2(2
)
x
y
x
y
Shuning uchun
2
z
x
y
deymiz. U holda
2
z
y
va
demak, berilgan tenglama
1
2
2
3
z
z
z
yoki
5(
1)
2
3
z
z
z
ko‘rinishga keladi. Oxirgi tenglamani o‘zgaruvchilarni ajratib integrallaymiz:
2
3
5(
1)
z
dz
dx
z
,
1
1
2
3
ln
(
0)
5(
1)
z
dz
dx
c
c
z
Bu yerda integrallashlarni bajaramiz, eski o‘zgaruvchilarga qaytamiz va kerakli
ixchamlashtirishlardan so‘ng berilgan tenglamaning oshkormas ko‘rinishdagi
yechimlarini hosil qilamiz:
2
(2
1)
x
y
e
x
y
c
.
4
0
. Umumlashgan bir jinsli tenglamalar
Ba’zi tenglamalarni
y
z
yoki
y
z
almashtirish yordamida bir jinsli
tenglamaga keltirish mumkin. Bunday tenglamalar
umumlashgan bir jinsli
tenglamalar
deyiladi. Masalan,
(
)
y
y
y
g
x
x
ko‘rinishdagi tenglama umumlashgan bir jinsli.
40
Izoh.
y
x u
almashtirish umumlashgan bir jinsli tenglamani
to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga olib keladi.
Misol 6.
Ushbu
4
2
y
y
x
differensial tenglamani yeching.
Bu tenglama bir jinsli emas. Tenglamada
y
z
almashtirish
bajaraylik:
1
2
4
2 ,
z
z
z
x
2
1
4
2
.
z
x
z
z
Tushunarliki, agar
1
1
2
, ya’ni
2
bo‘lsa, oxirgi tenglama bir
jinsli bo‘ladi. Shunday qilib,
2
y
z
almashtirish natijasida ushbu
2
z
x
z
z
yoki
2
x
z
z
bir jinsli tenglamaga kelamiz. Oxirgi tenglamada
z
x u
deymiz va
1
2
u
xu
u
yoki
2
(
1)
u
xu
u
tenglamani hosil qilamiz. Oxirgi tenglamada o‘zgaruvchilarni ajratamiz,
integrallashlarni bajaramiz va
y
noma’lumga qaytamiz:
2
(
1)
(
1)
udu
dx
u
x
u
,
2
(
1)
udu
dx
x
u
,
1
1
ln
1
ln
ln
1
u
x
c
u
,
1
1
1
1
u
u
x c
e
,
1
1
(
1)
(
)
u
z
u
xc
e
u
x
,
1
1
1
exp
(
)
(
)
/
(
)
(
)
z
z
xc
z
y
x
x
,
exp
.
(
)
(
)
x
y
x c
y
x
(12)
1
u
ga mos keluvchi
,
z
x
ya’ni yo‘qolgan
2
y
x
yechim (12) dan
c
ning
hech qanday qiymatida hosil bo‘lmaydi.
Javob:
2
,
exp
(
)
(
)
x
y
x
y
x c
y
x
.
Matematik modellari o‘zgaruvchilariga nisbatan bir jinsli birinchi
tartibli differensial tenglamalar orqali ifodalanuvchi masalalardan namunalar
keltiraylik.
41
Misol 7.
Havo shariga cho‘zilmas va vaznsiz ip bilan osilgan
m
massali
yuk
0
v
tezlik bilan yerga tushib kelmoqda. Havoning sharga ta’sir etuvchi
qarshilik kuchi tezlikning kvadratiga va shar sirti yuzasiga to‘g‘ri proporsional.
0
t
payt shar teshiladi va uning sirt yuzasi
0
2
0
(
)
S
S
t
t
qonunga ko‘ra kamaya
boshlaydi (shar sirtining sferaligi saqlanadi). Shar teshilgandan so‘ng yuk
tezligi
v
ning o‘zgarish qonunini toping. Havoning yukka ta’sir (qarshilik)
kuchini, sharning massasini va unga ta’sir etuvchi Arximed ko‘tarish kuchini
hisobga olmang.
Masalaning shartiga ko‘ra sharga havoning qarshilik kuchi
2
(
const
0)
q
F
kSv
k
(yuqoriga yo‘nalgan) va ipning taranglik kuchi
T
(pastga yo‘nalgan) ta’sir etadi (3.1- rasm).
3.1- rasm. Havo shari va yukka ta’sir etuvchi kuchlar.
Sharning massasi nolga teng bo‘lganligi sababli Nyutonning ikkinchi
qonuniga ko‘ra
q
T
F
. Ip cho‘zilmas va vaznsiz bo‘lgani uchun u shu
q
T
F
kuch bilan yukni yuqoriga tortadi. Yukka uning og‘irligi
mg
(yerning tortish
kuchi) ham ta’sir etadi. Nyutonning ikkinchi qonuniga ko‘ra
2
dv
m
mg
kSv
dt
yoki
2
0
2
0
(
)
S
dv
m
mg
k
v
dt
t
t
.
Boshlang‘ich shart
0
0
t
v
v
. Oxirgi tenglamada
0
t
t
desak, ushbu
2
0
2
kS
dv
v
g
d
m
o‘zgaruvchilariga nisbatan bir jinsli tenglamaga kelamiz. Uni yechish uchun
v
u
deb yangi
u
noma’lum funksiyani kiritamiz. Quyidagi o‘zgaruvchilari
ajraladigan tenglama hosil bo‘ladi:
2
0
kS
du
g
u
u
d
m
.
Bu tenglamada o‘zgaruvchilarni ajratamiz va
0
0
0
/
u
v t
boshlang‘ich shartni
42
hisobga olib uni yechamiz. Natijada
0
,
v
u
t
t
formulalar bilan
v
ga
qaytamiz va izlangan qonuniyatni topamiz:
0
0
0
(
)
2
1
2
(
)
1
m t
t
v
kS
c t
t
.
Bu yerda
0
0 0
0
0 0
0
0
4
2
(
1)
1
1
,
2
(
1)
kS g
kS v
mt
c
m
kS v
mt
t
Do'stlaringiz bilan baham: |