Oddiy differensial tenglamalardan misollar, masalalar va topshiriqlar


II.4. Noma’lum funksiya va uning hosilalariga nisbatan bir jinsli



Download 7,51 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/97
Sana28.06.2022
Hajmi7,51 Mb.
#716060
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   97
Bog'liq
ODTdan misollar, masalalar va topshiriqlar, Dilmurodov N

II.4. Noma’lum funksiya va uning hosilalariga nisbatan bir jinsli 
tenglamalar.
Agar ushbu
( )
( , , ...,
)
0
n
F x y y
y


(18) 
tenglamada ixtiyoriy 
0


(yoki 
0


) va biror 

uchun
( )
( )
( ,
,
,...,
)
( , , ,...,
)
n
n
F x
y
y
y
F x y y
y

 





(19) 
ayniyat (shart) bajarilsa, (18) tenglama 
( )
, ,...,
n
y y
y

larga nisbatan bir jinsli 
tenglama deyiladi. Bu tenglama 
( )
( ) (
const)
y x
y x


 

almashtirishga 
nisbatan invariant. Bunday tenglamani yechish uchun 
y
z
y


deb, yangi 
noma’lum 
( )
z
z x

funksiyani kiritamiz. 
Quyidagi hisoblashlarni bajaramiz: 
2
3
( )
(
1)
,
(
)
(
),
(
3
), ...,
( , ,...,
).
n
n
y
yz
y
y z
yz
yz z
yz
y z
z
y
y z
zz
z
y
y
z z
z























Endi bu munosabatlarni (18)ga qo‘yib, 
F
funksiyaning bir jinsli ekanligini 
e’tiborga olsak (bu yerda 

o‘rniga 
y
noma’lum funksiya kelyapti), ushbu
2
(
1)
( ,1, ,
,..., ( , ,...,
))
0
n
y F x
z z
z
z z
z







tenglikka kelamiz. Oxirgi tenglikni 
y

ga qisqartirib, 
z
ga nisbatan (
1)
n

tartibli tenglamani hosil qilamiz. Agar hosil bo‘lgan tenglamaning ushbu
1
2
1
( , ,
,...,
)
n
z
x c c
c





118 
yechimini topa olsak, bu yerda 
z
ni 
y
y

ga almashtirib 
1
2
1
( , ,
,...,
)
n
y
x c c
c
y




tenglamaga ega bo‘lamiz. 
Nihoyat, oxirgi tenglamadan 
1
2
1
exp
( , ,
,...,
)
(
)
n
n
y
c
x c c
c
dx




yechimni hosil qilamiz. Bu yechim 
0
n
с

bo‘lganda 
0
y

yechimni o‘z ichiga 
oladi, ya’ni yuqorida 
0


bo‘lganda 
y

ga qisqartirish bajarilganda yechim 
yo‘qolmaydi. 
Misol 6.
Ushbu 
2
2
(
1)(
)
x
y
yy
xyy






tenglamani yeching. 

Berilgan tenglamada 
2
2
( , , ,
)
(
1)(
)
F x y y y
x
y
yy
xyy
 








Osongina tekshirib ko‘rish mumkinki, (19) bir jinslilik sharti 
2


bilan 
bajariladi. Shuning uchun 
y
yz
 
(
( ))
z
z x

almashtirishni bajarib, berilgan 
tenglamani birinchi tartibli tenglamaga keltirish mumkin. Ushbu
2
(
)
y
y z
z




tenglikka ko‘ra berilgan tenglama quyidagicha o‘zgaradi: 
2
2
2
2
(
1)(
(
))
,
x
y z
yy z
z
xyyz





2
2
2
2
2
(
1)(
)
.
y x
z
z
z
xy z





Oxirgi tenglamani 
2
2
(
1)
y
x

ga bo‘lib, ushbu
2
1
x
z
z
x
  


chiziqli tenglamani hosil qilamiz. Bundan 


2
1
1
1
2
2
1
exp
exp
ln(
1)
2
1
1
(
)
(
)
c
x
z
c
dx
c
x
x
x









yechimni topamiz. Endi
y
yz
 
, ya’ni 
1
2
1
c
y
y
x
 

ekanligidan 
1
2
2
1
2
2
1
2
2
exp
exp
ln
1
1
1
(
)
(
)
c
c
y
c
dx
c
c
x
x
c x
x
x









izlangan yechimga ega bo‘lamiz. 



119 
II.5. 
x
argumentga nisbatan ekvio‘lchamli tenglamalar. 
Agar (18) tenglama uchun
1
( )
( )
(
, ,
,...,
)
( , , ,...,
)
n
n
n
F
x y
y
y
F x y y
y












const
0



shart o‘rinli bo‘lsa, bu differensial tenglama 
x
argumentga nisbatan 
ekvio‘lchamli tenglama 
deyiladi. Bunday tenglama erkli o‘zgaruvchini 
x


(
const


) almashtirishga nisbatan invariant. Haqiqatdan ham, 
aytilgan almashtirishda
2
2
2
2
2
1
1
1
,
,
,
,
n
n
n
n
n
d
d
d
d
d
d
x
dx
d
dx
d
dx
d

 









( )
1
1
0
( , ,
,...,
)
, ,
,...,
, ,
,...,
(
)
(
)
n
n
n
n
n
n
dy
d y
dy
d y
F x y y
y
F
y
F
y
d
d
d
d



 










, ,
,...,
0
(
)
n
n
dy
d y
F
y
d
d





x
argumentga nisbatan ekvio‘lchamli tenglamada 
x
o‘rniga 
t
erkli 
o‘zgaruvchini 
t
x
e

(bunda 
0;
x

agar 
0
x

bo‘lsa, 
t
x
e
 
deyish kerak) 
formula bilan kiritib, va 
y
noma’lum funksiyani 
t
ning funksiyasi deb 
hisoblab, tenglamani o‘sha tartibli avtonom tenglamaga (
y
ga nisbatan) 
keltirish mumkin: 
,
,
t
t
d
dt d
d
d
d
x
e
e
x
dx
dx dt
dt
dx
dt






2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
,
(
)
(
)
t
d
d
d
d
d
d
d
d
d
x
x
x
x
e
dx
dx
dx
dt
dt
dx
dt
dx
dt








…………………………………………………………….. 
2
2
2
2
2
0
( , ,
,
,...)
, ,
,
...
1, ,
,
...
(
)
(
),
(
),
,
t
t
t
t
dy
d y
dy
F x y y y
F e y e
e
dt
dt
dt
dy d y
dy
F
y
dt
dt
dt
e



 






2
2
1, ,
,
...
0
(
)
,
dy d y
dy
F
y
dt
dt
dt



x
argumentga nisbatan ekvio‘lchamli tenglamaga misol sifatida ushbu 
( )
1
(
1)
1
1
0
0
n
n
n
n
n
n
a x y
a
x
y
a xy
a y









Eyler tenglamasini keltirish mumkin; bu tenglama uchun


120 
( )
( )
1
(
1)
1
1
0
1
( )
( , ,
,...,
)
(
, ,
,...,
) (
0).
n
n
n
n
n
n
n
n
n
F x y y
y
a x y
a
x
y
a xy
a y
F
x y
y
y




















x
argumentga nisbatan ekvio‘lchamli bo‘lgan nochiziqli tenglamaga 
misol sifatida 
2
0
xy
y y




tenglamani
ko‘rsatish mumkin. Bu tenglama 
uchun
2
( , , ,
)
F x y y y
xy
y y
 





1
2
2
2
1
1
2
1
(
, ,
,
)
(
)
( , ,
,
) (
1).
F
x y
y
y
x
y
y
y
xy
y y
F x y y y



 



















 



 
Misol 7.
Ushbu
2
0
xy
y y




tenglamani yeching. 

Berilgan tenglama 
x
argumentga nisbatan ekvio‘lchamli bo‘lgani 
uchun tenglamada 
t
x
e

(
0
x

) almashtirish bajaramiz. Bunda
2
2
2
2
2
,
,
(
)
t
t
t
d y
dy
d y
d y
dy
x
e
e
e
dx
dt
dt
dx
dt






tengliklarni berilgan tenglamaga qo‘yib va 
t
e

ga qisqartirib, ushbu
2
2
2
(
1)
0
d y
dy
y
dt
dt



avtonom tenglamaga kelamiz. Bu avtonom tenglamani yuqorida aytilgan usul 
yordamida yechamiz. Ushbu 
2
2
,
( );
dy
d y
d z
dz dy
dz
z z
z y
z
dt
dt
dy dt
dy
dt






almashtirishlarga ko‘ra
2
1
0
(
)
dz
z
y
dy

 
tenglamani hosil qilamiz. Bundan 
0
z

, ya’ni 
1
y
c

va
2
1 0
dz
y
dy

 

Oxirgi birinchi tartibli differensial tenglamaning yechimi, ravshanki, 
3
1
3
3
c
y
z
y

 

formula bilan beriladi. Demak, 
dy
z
dt

belgilashga ko‘ra


121 
3
1
3
3
c
dy
y
y
dt

 

Bu tenglamadan
2
3
1
3
3
dy
t
c
y
y
c





va 
t
x
e

o‘zgaruvchiga qaytib, berilgan differensial tenglamaning ushbu 
2
3
1
ln
3
3
dy
x
c
y
y
c






1
y
c

oshkormas ko‘rinishdagi yechimlarini hosil qilamiz. 


Download 7,51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   97




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish