Бирлаштирувчи (конъюнктив) хукмлар деб икки ва ундан ортиқ оддий хукмларнинг «ва» «хам», «хамда» каби мантиқий боғловчилар воситасида ўзаро бирикишидан хосил бўлган хукмларга айтилади. Масалан: 1."Қўнғироқ чалинди ва дарс бошланди». 2.»А. Навоий шоир ва давлат арбоби бўлган». 3. «Мухаммад Хоразмий ва Ахмад Фарғонийлар математика фанининг ривожланишига катта хисса қўшганлар».
Биринчи бирлаштирувчи хукм икки мустақил оддий хукмнинг боғланишидан хосил бўлган. Иккинчи хукмда бир хил субъектга эга бўлган икки оддий хукм ўзаро боғланган. Учинчи бирлаштирувчи хукмда эса, бир хил предикатга эга бўлган икки оддий хукм ўзаро боғланган. Ўзбек тилида бирлаштирувчи хукмлар «аммо», «лекин», «бироқ", каби боғламалар ва (,) воситасида хам тузилади. Мантиқий боғламалар конъюнкция белгиси, «« орқали ифодаланади.
Конъюнктив (бирлаштирувчи) хукм таркибидаги оддий хукмларни «р» ва «қ» шартли белгилари билан белгиласак, унда бу хукм»pқ формуласи орқали ифодаланади. Конъюнктив хукм таркибидаги оддий хукмлар чин ёки хато бўлиши мумкин. Таркибидаги хамма оддий хукмлар чин бўлганда, бирлаштирувчи хукм чин бўлади. Бошқа хамма холатларда эса, хато бўлади. Масалан, «Ёлғон гапириш ва ўғирлик қилиш жиноятдир» хукмидаги биринчи оддий гап «Ёлғон гапириш жиноятдир» чин бўлмаганлиги учун, бу хукм чин бўлмайди.
p
|
Қ
|
p қ
|
Чин
чин
хато
хато
|
чин
хато
чин
хато
|
чин
хато
хато
хато
|
Айирувчи (дизьюнктив) хукм деб «ё», «ёки», «ёхуд» мантиқий боғламалари воситасида оддий хукмлардан ташкил топган мулохазага айтилади. Бу боғловчилар икки оддий хукмни ёки бир қанча предикатларни, ёки бир қанча субъектларни бир-биридан айириб туради. Масалан: «Қодиров фалсафа, ёки социология, ёки психология бўлимида ўқийди». «Иккинчи соатда ё математика, ёки чет тили дарси бўлади». Айирувчи боғламалар «V» - дизьюнкция белгиси орқали ифодаланади. Айирувчи (дизъюнктив) хукмлар оддий ёки қатъий турларга бўлинади. Оддий дизъюнктив хукм таркибидаги оддий хукмлардан бири ёки хаммаси чин бўлиши мумкин, қатъий дизъюнктив хукмда эса таркибидаги оддий хукмлардан фақат биттаси чин бўлади. Оддий дизъюнктив хукм (pқ) формуласи билан, қатъий дизьюктив хукм формуласи билан белгиланади. Дизъюнктив хукмларнинг чин бўлиш шартлари қуйидагича:
p
|
қ
|
р қ
|
|
p
|
қ
|
|
чин
чин
хато
хато
|
чин
хато
чин
хато
|
чин
чин
чин
хато
|
|
чин
чин
хато
хато
|
чин
хато
чин
хато
|
хато
чин
чин
хато
|
«Х.Х. Ниёзий шоир ёки драматургдир». Бу оддий дизьюнктив хукм. «Абдуллаев мусобақада ё ютади, ютмайди». Бу қатъий дизьюнктив хукм.
Do'stlaringiz bilan baham: |