Odam anatomiyasi odam organizmining shakli va tuzilishini uning taraqqiyoti va vazifasiga bog’lab o’rganadigan fandir

Mushaklarning yordamchi apparatlari 
Mushaklarning asosiy qismlari: tanasi va paylaridan tashqari uning 
yordamchi qismlari ham bo’lib, ular mushak ishini yengillashtirib beradilar. 
Bularga fastsiyalar, pay qinlari, sinovial sumkalar va mushaklarni g’altaklari 
kiradi. 
Fastsiyalar (fascia) mushaklarni o’ragan zich tolali biriktiruvchi 
to’qimadan tuzilgan parda bo’lib, ular mushaklarni bir-biridan ajratib qisqargan 
vaqtida mushakni bir joydan surilib ketmasligini ta’minlaydi. 
Fastsiyalar g’ilof tuzilishiga ega bo’lib, ba’zi bir patologik hollarda (yiring 
to’plangan va qon quyilgan vaqtda) ularni tarqalishini chegaralaydi va ba’zi
hollarda anesteziya qilishda yordam beradi. Fastsiyalar suyaklarga birikib 
mushaklararo to’siqlar (septa intermuscularia) hosil qiladilar. Fastsiyalar 
xususiy (fascia propria) va 
4 
yuza (fascia superficialis) fastsiyalarga bo’linadi. Xususiy fastsiya odam 
tanasining har bir sohasiga tegishli bo’lib, shu nom bilan ataladi. Agar 
mushaklar bir necha qavat joylashgan bo’lsa, unda qavatlar o’rtasida xususiy 
fastsiya qatlamlari: yuza qavat orasida (lamina superficialis), chuqur qavat 
orasida esa (lamina profunda) hosil qiladi. 
Yuza fastsiya teri ostida joylashgan bo’lib, mushaklarni teri osti yog’ 
to’qimasidan ajratib turadi, shuning uchun uni teri osti fastsiyasi (fascia 
subcutanea) ham deb ataladi. Yuza fastsiya yumshoq biriktiruvchi to’qimadan 
tuzilgan u teri ostida butun tanani o’rab turadi va unda ba’zi bir sohalarda yog’ 
to’qimasi to’plangan bo’ladi. Fastsiyalar tanani turli qismlarida har xil taraqqiy 
etgan bo’ladi. Agar mushaklar harakati kuchli bo’lsa (oyoqda) fastsiyalar qalin 
bo’ladi. Qo’l va oyoqning ba’zi bo’g’imlari sohasida (bilak-kaft oldi, oshiq-
boldir) mushak paylari yo’nalishi o’zgaradi. Bu sohalarda fastsiyalar
qalinlashadi va suyaklarni turtib chiqqan joylariga birikib mushaklarni ushlab 
turuvchi (retinaculum musculorum) hosil qladilar. Bu yerlarda mushaklarni 
ushlab turuvchi va suyaklar o’rtasida kanallar hosil bo’lib, ulardan mushak 
paylari o’tadi. Bu kanallarni fibroz yoki suyak-fibroz kanallar deb ataladi. 
Fibroz kanallar fastsiyalardan hosil bo’lsa, suyak-fibroz kanallar fastsiyalar va 

---

suyaklar o’rtasida hosil bo’ladi. Ular payni bir holatda ushlab turib, ularning 
harakati kuchini yo’lishini ta’minlab turadi. Fibroz kanallarning devorlari 
sinovial parda bilan o’ralgan bo’b, bu parda kanalni ikkala uchida payni o’rab, 
yopiq sinovial qinlar (vagina synovialis) hosil qiladi. Sinovial pardani bir qismi 
payni o’rab olib unga birikib ketadi va uning vistseral varag’ini hosil qiladi. 
Ikkinchi qismi esa fibroz qinni ichidan qoplab uni devoriga birikib parietal 
varaqni hosil qiladi. Vistseral varaqni parietal varaqqa o’tgan yerda sinovial 
parda 2 qavat bo’ladi va uni pay tutqichi mezotendiniy (mesotendineum) 
deyiladi. Mezotendiniy ichida payni qon tomirlari va nervlari joylashadi. 
Sinovial qinni vitseral va parietal varaqlari orasida bo’shliq bor. Unda bir necha 
tomchi suyuqlik bo’lib, pay harakat qilgan vaqtda uni ishqalanishdan saqlaydi. 
Pay yoki mushaklar suyaklarni ko’tarilgan joyiga tegib tursa, bu yerlarda 
sinovial xaltalar paydo bo’ladi. Ular biriktiruvchi to’qimadan 
tuzilgan xaltacha bo’lib, ularni ichida ozgina suyuqlik bor. Bu suyuqlik ham 
payni ishqalanishdan saqlab turadi. Sinovial xaltani devori bir tomondan 
harakatlanuvchi pay yoki mushakga yopishgan bo’lsa, ikkinchi tomondan
suyaklarga yopishadi. Xalta bo’shlig’i qo’shni bo’g’im bo’shlig’i bilan 
qo’shiladi. 
5 
Mushak paylari o’z yo’nalishini o’zgartiradigan joylarda g’altak