Ochiq- davlat markaziy banklari tomonidan rasmiy e’lon qilinadi

Devalvatsiya( de- pasaytirish, valeo- qadr- qimmat) – bir mamlakat pul birligining qattiq valyutalarga nisbatan pasayishi holatidit. Qattiq valyutalar sifatida jahon miqyosida qo’llaniladigan, ko’pchilik mamlakatlar savdo-sotiq qiladigan, yoki zahirasini ushbu birlikda saqlaydigan pul qiymati. Bunga misol qilib AQSh dollari va Yevro ni keltirish mumkin. Devalvatsiya 2 xil ko’rinishda amalga oshiriladi.

• 
  Ochiq- Davlat markaziy banklari tomonidan rasmiy e’lon qilinadi
  
• 
  Yopiq- (pulning qadrsizlanishi, oltin zahirasini kamayib ketishi) kabi shakllari mavjud.
  

Devalvatsiya mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab quvvatlash uchun ham qo’llanilishi mumkin.

Turk lirasini ko’rib chiqadigan bo’lsak, uning dollarga nisbatan qadrsizlanishi quyidagi tarzda yuz berdi.

Lira yillik hisobda dollarga nisbatan record 45 foizga, yoki 23-noyabr kuni esa 18%ga pastlagani aytilmoqda. 1-yanvar 2021-yil holatiga ko’ra 1 dollar 7.42 turk liraga tenglangan bo’lsa, 31-dekabr holatiga ko’ra 13.27 liraga teng bo’lmoqda. Turk lirasining bunchalik qadrsizlanishini mutaxassislar lira krizisi deb nomladilar.

Olimlar turk lirasi krizisining asosiy sababi sifatida esa Turkiya prezidenti Erdo’g’anning noto’gri iqtisodiy siyosatida deb ko’rayaptilar. Aniqroq qilib aytganda, Turkiya prezidenti Markaziy Bankni boshqarib asosiy foiz stavkasini pasaytirayapti. Birgina so’nggi yil ichida stavka 4 marta o’zgartirilgan, ya’ni pasaytirilgan. Noyabr oyida 16% foizdan 15% ga, 16-dekabr kuni esa 14% ga tushirilgan.

Qisqa muddatda Foiz stavkasining tushishi, mamlakatda iqtisodiy faollikni oshirishi mumkin. Ammo foiz stavkasining tushishi iqtisodiyotga salbiy ta’siri ham mavjud. Ya’ni foiz stavkasining tushishi inflatsiyani keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, foiz stavkasining tushishi, aholida kreditga, qarzlarga qiziqish uyg’atadi va ular foydalanishni boshlaganda, mamlakatda muomaladagi pul miqdori Tovar va xizmatlarga nisbatan oshib ketadi, va inflatsiya, narxlarning o’sishi yuzaga keladi. Tuykiyada 6-dekabr ma’lumotiga ko’ra yillik inflatsiya 21 foizdan oshgan.

Boshqacha qilib aytganda aholing mavjud real daromadi pasayib bormoqda, ammo president o’z mafkurasidan kechmagan holda foiz stavkasini pastirishda davom etmoqda. Turkiya ko’p tomondan importga bog’liq mamlakat hisoblanadi, liraning dollarga nisbatan tushishi aholini tovarlar iste’mol qilish qobilyatini pasaytirmoqda.

Fikrimcha, birinchi navbatta mamlakatda Markaziy Bank o’z mustaqilligiga ega bo’lishi kerak. Siyosatchilar saylovda g’alaba qozonish, qo’llab quvvatlashga erishishi uchun foiz stavkasini pasaytirishga harakat qilishadi, chunki yuqorida aytganimizdek u iqtisodiy faollikni oshirishi mumkin. Ammo Markaziy Bank o’zaro mustaqil siyosat olib borsa, foiz stavkasini belgilashni hal qilsa, inflatsiyani ham o’z joyida ushlab turishi mumkin. Prezidentning bu ishga aralashuvi, iqtisodchilardan foiz stavkasini ham inflatsiyani ham past ushlab turishni talab qilish bugunki kunda Turkiyada lira krizisini keltirib chiqargan. Menimcha, foiz stavkasi oshirilsa, inflatsiya biroz pasayishi mumkin.

Turkiyadagi hozirgi holatdan kelib chiqadigan bo’lsak, yuqori darajadagi inflatsiya aholi noroziligi keltirib chiqargan, liraning krizisi va noturg’unligi ko’plab investor va tadbirkorlarni o’z mulkidan va aktivlarini sotishga yoki voz kechishiga undamoqda. Masalan, oddiygina oshxona asosiy masalliglaridan biri hisoblagan pomidor 2021 yilning avgustiga kelib narxi o‘tgan yilgiga nisbatan 75 foizga ko‘tarilgan. Xomashyosi import tovardan iborat bo’lgan investorlar ahvoli esa o’girlashsa kerak. Liraning bunda qadrsizlanishi aholi orasida hukumatga ishonchsizlik va norozichilik keltirib chiqarmoqda, buning sababida esa ko’plab mitinglar, protestlar bo’lmoqda.