Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

Gap  bo‘laklari
Ixtiyoriy  tildagi  yozm a  m atn   yoki  shaxsning  n utqi ju m la   deb  ataluvchi 
alo h id a scgm entlardan  ib o ra t  b o 'la d i.  U lar so d d a  va q o 's h m a  (y a ’ni sodda 
g aplardan  tashkil  to p g an )  gaplarga  b o 'lin a d i.  H a r q an d ay   tilning gram m a- 
tikasini  o 'rg an ish   so d d a  g ap lar bilan  tad q iq  etishdan  b o shlanadi.  H a r q a n ­
day  tildagi  so d d a  g ap lar  ta rk ib id a   ega,  kesim ,  to 'ld iru v ch i,  aniqlovchi,  hoi 
kabi  gapning bosh  va ikkinchi  darajali  b o ia k la r i  m avjud  bo 'lish i  m um kin.

---

34
A.Rahimov
I.  Ega -  gapning zaru riy  b o ‘lagi b o ‘lib,  bo sh q a b o ia k la r  bilan g ram m a- 
tik   b o g ia n a d i,  u  p red m et  yoki  shaxsni  b ild irad i.  Ega  kim ,  n im a,  qayer 
so* roqlariga ja v o b   b o ia d i.  Ega  uchun  S  sim volidan  foydalaniladi.
II.  K esim   -   gapning  h am   sem antik,  ham   g ram m atik   m arkaziy  b o ia g i 
b o iib , gapning yadrosi hisoblanadi, kesimsiz gap shakllanm aydi, u h a ra k a t, 
holat,  xususiyat  k ab ilarn i  anglatadi.  K esim   nim a  qilyapti,  nim a  qilm oqchi, 
n im ad an   tash k il  to p g a n   k ab i  s o 'ro q la rg a   ja v o b   beradi.  K esim   u ch u n   P 
(b a ’zan  V)  sim volidan  foydalaniladi.
III.  T o id iru v c h i  deb  predm etni  bildiruvchi  va  m a ’no jih a tid a n   kesim ni 
to id iru v c h i gap b o ia g ig a  aytiladi.  V ositasiz (obyektsiz) to id iru v c h i kim ni, 
nim ani  s o io q la r ig a ,  vositali  to id iru v c h i  esa  kim ga,  nim aga,  kim da,  nim a- 
da,  kim dan,  nim ad an ,  kim   h aq id a,  nim a  h aq id a  va  h.k.  s o ‘ro q larg a jav o b  
b o ia d i.  T o id iru v c h i  uchun  О   sim volidan  foydalaniladi.
IV .  A n iq lo v c h i  o tn in g   b e lg ila rin i  tu s h u n tir u v c h i,  iz o h lo v c h i  g a p  
b o ia g id ir.  A niqlovchi  predm etning  belgisini  bildirgan  h o ld a  q an d ay ,  kim - 
ning,  nechanchi,  q a n ch a  kabi s o ‘ro q larg a ja v o b   b o ia d i.  A niqlovchi  k o m p ­
yuter lingvistikasida g ap b o ia g i sifatida ajratilm aydi, chunki u gap d a boshqa 
b o ia k la rg a   to b elan ib   keladi,  u  gap  uchun  n o zaru riy   (fakultativ,  o b lig ato r 
emas)  b o i a k   hisoblanadi.
V.  H oi  kesim da  ifo d alan ay o tg an   h a ra k a t  yoki  h o latn in g   o ‘rni,  payti, 
m aqsadi,  sababi  va  bajarilish  sh arti  k ab ilarn i  bildiruvchi  gap  b o ia g id ir.  U 
q an d ay ,  q ay  ta rz d a ,  q ay erd a,  q ach o n ,  nim a  sab a b d a n ,  nim a  u ch u n   kabi 
so 'ro q la rn in g   biriga ja v o b   beradi.  H oi  uchun  M   sim volidan  foydalaniladi.
M odellashtirish m etodi  keyingi p ay tla rd a  tilshunoslikka faol ta tb iq  qili- 
n a  boshlandi.  B unda  olim lar  m azk u r  m etodning  bir  q a to r  afzalliklari  va 
prag m atik  jih a tla rin i n a z a rd a  tu tad ilar.  Buni quyidagicha izohlash m um kin:
-  birinchidan, m odellashtirish am aliy m etod h isoblanadi,  tavsifiy emas;.
-  ikkinchidan, m odellashtirish m etodi har q anday sh aro itd a optim al («eng 
qulay»,  «eng  m aqbul»  degan  m a ’n o larn i  ifodalaydi)  hisoblanadi;
-   uchinchidan,  m odellashtirish  m etodi  ekonom iya  prinsipiga  tayanadi. 
B unda  so 'z,  uzun  t a ’rif va  tavsiflarga ehtiyoj  b o im a y d i;
-   to ‘rtin ch id an ,  o b y ek tn i  tu sh u n tirish   va  izohlashni  o so n lash tirad i  va 
so d d alash tirad i.
B orliqdagi h am m a  n arsalarn in g   ijobiy va salbiy to m o n lari  b o ig a n id e k , 
m odellashtirish  m etodining  h am   pozitiv  va  p rag m atik   to m o n lari  bilan  bir- 
ga  salbiy  to m o n lari  ham   bor.  U ning  kam chiliklari,  salbiy  to m o n larin i  q u ­
yidagicha  um um lashtirish  m um kin:
-b irin c h id a n , m odellashtirishda faqat stru k tu r va form al belgilarga asos- 
laniladi.  B unda m azm uniy to m o n , sem antik qirralar e ’tib o rd a n  chetda qola-

---