Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

«Informatsion  qidiruv»  (inglizcha  «information  retrieval»)  term ini  1948- 
yilda  K elvin  M u r to m o n id an   fanga kiritilgan.81  In fo rm atsio n   qidiruv tizimi
-  b u  m a ’lum otlarni qisqa vaqt birligi ichida qidirib topish, kerakli hu jjatlar­
ni  m a ’lu m o tlar bazasidan  topishni  optim allashtirish  tizim idir.  Bu y o ‘nalish 
ilm iy-texnikaviy  a x b o ro tlarn in g   k o 'p a y ib   ketishiga ja v o b a n   1960-yil  oxir- 
larida  yuzaga  keldi.  A x b o ro t  k o ‘paygan  sari  uni  saralash,  keraklisini  qidi­
rib topish m uam m osi yuzaga keldi. M azkur m uam m oni b a rta ra f etish uchun 
olim lar  inform atsion  qidiruv  tizim lari  g'oyasini  ta k lif etdilar.  Bu  yo'nalish 
In tern et  ta rm o g 'i yuzaga kelgandan  so ‘ng y an ad a  rivojlandi.  M asalan,  bu- 
gun  ham m aga m a ’lum ki,  In te rn e td a  Google, Yandex, Rambler, Yahoo  kabi 
qidiruv  tizim lari  m avjud.
Inform atsiyani  qidirish  quyidagi  4  bosqichni  o ‘z  ichiga  oladi:
-   in fo rm atsiy ag a  b o 'lg a n   ta la b n i  a n iq lash tirish   h a m d a   in fo rm atsio n  
s o ‘rovni  shakllantirish;
-   so 'ra lg a n   inform atsiya  saqlangan  m an b alarn i  (inform atsion  massiv- 
larni)  aniqlash;
81 
Manning C., Raghavan P., Schutze H. 
// Cambridge University Press.  2008. -  P.  5.

---

104
А . Rahimov
-   info rm atsio n   m assivlardan  zaruriy  inform atsiyani  ajratib   olish;
-   inform atsiya  bilan  tanishish  va  q idiruv  natijalarini  baholash.
Q idiruvning  quyidagi  tu rlari  m avjud:
1.  T o i i q  m atnli qidiruv -  hujjatning t o ‘liq m azm un-m undarijasi asosida 
am alg a  o s h irila d ig a n   q id iru v .  M a sa la n ,  In te rn e td a g i  q id iru v   tizim lari:
2.  M e ta m a ’lu m o tlar  b o 'y ich a  qidiruv  -   hujjatning  m uayyan  atrib u tlari 
(hujjat  nom i,  y aratilg an   vfiqti,  hajm i,  m uallifi)  asosida  am alga  oshiriladi­
gan  qidiruv.  Q id iru v n in g   bu  tu rig a   M S  W indow s  tizim ida  fay llar  bilan 
ishlashda  foydalaniladigan  qidiruv  dialogi  m isol  b o 'la   oladi.
3.  T asvir  qidiruvi  -   tasvirning  m azm uni  asosida  am alga  oshiriladigan 
qidiruv.  B unda qidiruv tizimi rasm ning m azm unini taniydi va n atijad a shun- 
ga  o 'x sh a sh   rasm   topiladi.  Polar  Rose,  Picollator  q idiruv  tizim lari  m an a 
shu  tam oyil  asosida  ishlaydi.
4.  M u ltim ed iali  in fo rm atsiy a  qidiruvi  -   b u n d a   au d io   va  v ideofayllar 
b o 'y ich a  q idiruv  tushuniladi.
Q idirish  ja ra y o n i  turli  m eto d lar  asosida  yuz  beradi:  m anzilli  qidiruv, 
sem antik  q id iru v ,  h u jjatli  q idiruv,  fa k to g ra fik   qidiruv.  M anzilli  q id iru v  
so 'ro v d a   k o 'rsa tila d ig a n   so f  form al  belgilar  b o 'y ich a  h u jjatlarn i  qidirish 
jaray o n i  b o iib ,  b u n d a   hujjatning  aniq  m anzili  k o 'rsatilish i  lozim.  H u jjat­
ning  m anzili  w eb-server  va  w eb-sahifa  m anzili  yoki  bibliografik  q ayd  ele- 
m entlari  va  h u jjat  saq lan g an   jo y   sanaladi.  S em antik  qidiruv  hujjatlarlar- 
ning m azm uni  asosida qidirish  usuli  b o iib ,  b u n d a  hujjatning um um lashm a 
m azm uni,  sarlavhasi d esk rip to r k o 'rin ish id a  shakllantirilishi lozim.  H u jjat­
li  qidiruv  m atnli  m a ’lum otlar  h am d a  u lar  haqidagi  bibliografik  qaydlarni 
q id iris h   ja r a y o n id ir .  F a k to g r a f ik   q id iru v   s o 'r o v d a   n a z a r d a   tu tilg a n  
m a iu m o tg a   m os  keluvchi  fak tlarn i  (m atnli  hu jjatlar  ta rk ib id an   ajratilgan 
m a iu m o tla r)  q id irish   ja ra y o n id ir.  Y u q o rid a g ila rd a n   kelib  chiqib  ay tish  
m um kinki, q idiruv tizimi relatsion m a iu m o tla r  bazasida h am d a gipertekst- 
li  m a i u m o t l a r   b a z a s id a   m a v ju d   b o 'lg a n   h u jja tla r,  h u jja tla r  h a q id a g i 
m etam a’lu m o tlar,  m atn lar,  rasm lar,  video  va  audiofayllarni  qidirishni  o 'z  
ichiga  oladi.
In fo rm a tsiy a n in g   ek sp o n en sial  ta rz d a   k o 'p a y ib   k etay o tg an lig i,  shu- 
ningdek,  In tern et tizim ida ham  k u n d an  k u n g a m a iu m o tla r hajm ining o 'sib  
b o ra y o tg a n lig i  k o m p y u te r   lin g v is tik a s i  o ld ig a   b ir  q a t o r   v a z ifa la rn i 
k o 'n d a la n g  q o 'y m o q d a :
-   qidiruv  tizim ining  optim al  m odellarini  yaratish;
-   h u jjatlarni  tasniflash  (klassifikatorlar  tizim ini  yaratish);
-   hujjatlarni  klasterlash;

---

Kompyuter  lingvistikasi  asoslari
105
-   foydalanuvchi  interfeyslari  va  qidiruv  tizim lari  arx itek tu rasin i  loyi- 
halash;
-  zaruriy  inform atsiyani  ajratib  olish,  h u jjatlarni  av to m atik   referatlash 
va  annotatsiyalsh;
-  deskriptorli  tillar  va  tezauruslarni  m ukam m allashtirish,  boyitish.
Saqlangan  m a ’lum otning  ham da  qidirish  xususiyatiga  k o ‘ra  in fo rm at­
sion qidiruv tizim lari 2 k a tta  guruhga b o iin a d i:  hujjatli va faktografik IQ T. 
H ujjatli  IQ T lard a  m atn ,  tav sif  va  t a ’riflar  saq lan ad i,  faktografik  IQ T lar 
esa  ja d v a lla r,  form ulalar,  grafik  k o 'rin ish id a g i  m a ’lu m o tlarn i  o ‘z  ichiga 
oladi.  Shuningdek,  aralash  tabiatli  IQ T lar  ham   m avjud  b o 'lib ,  u n d a  ham  
hujjatli, ham  faktografik m a ’lum otlar saqlanadi. IQ T da qidiruvni ta ’m inlash 
uchun m axsus inform atsion qidiruv tillari mavjud. Inform atsion qidiruv tillari 
bu form al til  b o 'lib ,  u  IQ T da saqlangan h ujjatlarning m azm unini tavsiflash 
va so 'ro v  uchun m o'ljallangan. Inform atsion qidiruv tilida hujjatlarga ishlov 
berish p rotsedurasi indekslash deb ataladi.  Indekslash natijasida h a r bir huj- 
ja tg a   IQ T d ag i  t a ’rif  shakli  yoziladi.  M a z k u r  k o 'p   bosqichli  ja ra y o n d a  
deskriptorli  inform atsion  qidiruv  tillari  ishlatiladi.  H u jjat  m avzusi  deskrip- 
to rlarning  birlashuvi  bilan  yoziladi.  Deskriptorlar  sifatida  so 'zlar,  term in- 
lar,  m uayyan  sohadagi  b o sh lan g 'ich   tu sh u n ch a  va  k ateg o riy alard an   foy­
dalaniladi.  D eskriptorlarni kalit so 'zlar deb nom lash ham  m um kin. D eskrip­
torli  til  bilan  ishlaydigan  tizim lardan  biri  M .T aube  tom o n id an   yaratilgan 
U N IT E R M   tizim idir.  Bu  tizim d a  d e sk rip to rla r  sifatid a  h u jjatn in g   k alit 
so 'zlari -  un iterm lar ishlatiladi.  D em ak,  m uayyan  sohaning term inologiya- 
si, y a ’ni d esk rip to rlar qidiruv tizimi va tezauruslarning asosini tashkil etadi.
M atn n in g   asosiy  m azm un-m undarijasini  aks  ettirad ig an   kalit  so 'zlar, 
term inlar,  tayanch  tu sh u n ch alar  bazasi  asosida  k o m p y u terd a  lu g 'a t  tuzila- 
di.  B unday lu g 'a t  informatsion qidiruv  tezauruslari  deb  ataladi.  T ezauruslar 
ensiklopedik  va  izohli  lu g 'a tla rd a n   farqli  ravishda  til  birliklarining  m atnda 
q o 'llan ish   chastotasi  va  m atnning  predm et  m undarijasini  aks  ettirish  d ara- 
jasiga  q a ra b   tuziladi.  B unda  term inning  m azm uniy  tavsifi  orqali  bazadagi 
m a ’lu m o tlar qidirilishiga m o 'ljallangan b o 'lad i. T erm inlar tezaurusga q a t’iy 
sem antik prinsiplar asosida kiritiladi, b u n d a ularning gipo-geperonimik  (tur-