Объектив ишлаб чикаришга жалб этилган ва кандайдир сабабларга кура жалб этилмаган хамда унда иштирок этиш учун реал имкониятларга эга булган мехнат, номоддий, моддий ва табиий ресурслар йигиндиси; субъектив



Download 16,84 Mb.
bet8/10
Sana26.02.2022
Hajmi16,84 Mb.
#469790
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
8 amaliy демографик

Худудлар

жами ахоли

шахар ахолиси

кишлок










ахолиси

1




2




3




4

Узбекистон Республикаси
















1002,9

993,0

1013,5













Шу жумладан:













Коракалпогистон Республикаси
















1001,3

989,4

1013,1













вилоятлар:













Андижон




1016,4




1013,1




1020,1

Бухоро




992,6




1002,4




986,4

Жиззах




1004,5




987,2




1020,5

Кашкадарё




1012,0




1010,5




1013,2

Навоий




1027,5




1058,9




997,0

Наманган




1024,5




1025,3




1023,2

Самарканд

1000,8

978,0

1015,6

Сурхондарё




1012,1




994,1




1022,4

Сирдарё




1009,7




999,9




1017,3

Тошкент




993,8




980,6




1006,8

Фаргона




1008,4




991,7




1031,2

Хоразм




994,0




987,7




997,2

Тошкент ш.

955,2

955,2

-


Манба: Женщины и мужчины Узбекистана. Статистический сборник. - Т., 2013.
- С.34.

Тахлиллар шахар ахолисининг жинс таркибида аёллар, кишлок ахолисиникида эса эркаклар улушининг нисбатан юкорилигини курсатади. Жинслар таркибидаги бундай фарк куйидаги омиллар билан изохланади:



  • www.iqtisodiyot.uz ^^шахар жойларида тугилишнинг нисбатан пастлиги, аёлларнинг эркакларга нисбатан узокрок умр куриши;

  • кишлок жойларида тугилишнинг юкорилиги (маълумки, янги тугилган чакалоклар орасида угил бола куп тугилади).

Демографик салохиятнинг гендер тавсифида аёллар репродуктив ва ижтимоий вазифаларни, эркаклар эса мехнат ва ижтимоий вазифаларни бажаради.
Аёлларнинг репродуктив вазифаси деганда ахолини такрор барпо этиш учун хар бир оилада нечтадан фарзанд булиши мумкинлиги назарда тутилади. Аёл узининг репродуктив вазифасини бажариши учун, яъни бир авлоднинг урнини иккинчи авлод давом эттириши учун хар бир тугиш ёшидаги (15-49 ёш) аёл урта хисобда 2,15-2,17 та фарзанд куриши керак. Аёл томонидан дунёга келган фарзандлар сони 1,8 дан камни ташкил килса, тугилиш даражаси жуда паст, агар у 1,8-2,15 га тенг булса, тугилиш даражаси паст хисобланади. Айтиш жоизки, тугилишнинг йигинди коэффициенти кийматлари юкори кийматга эга булса ахолининг такрор барпо булиши кенгайиб боради.
Бугунги кунда (2013 йил) Узбекистон Республикасида хар бир тугиш ёшидаги аёлга урта хисобда 2,3 та фарзанд тугри келмокда. Бу курсаткич АКШда - 1,9, Канадада - 1,6, Японияда - 1,4, Хитойда - 1,5, Россияда эса 1,7 тага тенг [13].
Х,исоб-китобларга кура, агар хар бир оилада биттадан фарзанд буладиган булса, бундай халк саккизинчи авлоддан кейин йук булиб кетиши ёки 23 йилда мамлакат ахолисининг тенг ярми йуколиб борар экан. Х,ар бир оилада иккитадан фарзанд булиши хам ахоли сонини саклаб туришни таъминлай олмас экан ва бундай холатда мамлакат ахолиси 365 йилда икки мартага кискариши мумкин [14].
Демографик салохиятнинг ёш тавсифини урганиш мухим ижтимоий- иктисодий ахамият касб этади. Ёш инсоннинг тугилишидан бошлаб унинг усиши, ривожланиши, вояга етиши ва каришидан иборат хаёт тавсифидир [15].
Узбекистон Республикасининг мехнат конунчилигига кура мехнат лаёкати буйича ахоли куйидаги уч гурухга ажратилади:

  • мехнатга кобилиятли ёшгача (0-15 ёш);

  • мехнатга кобилиятли ёшдаги (16-54 ёш аёллар, 16-59 эркаклар);

  • мехнатга кобилиятли ёшдан катталар (55 ва ундан катта аёллар, 60 ва ундан катта эркаклар).

Мехнатга кобилиятли ёшгача булганлар (0-15 ёш) мамлакат жами ахолисининг энг катта кисмини ташкил этиб, уларнинг аксарияти мехнат жараёнида иштирок этмайди. Аммо ушбу ахоли гурухи салмоги мехнат салохиятининг келгуси ва истикбол курсаткичларини белгилаб беради. Чунки ушбу катламнинг юкори чегарасидаги усмирлар тез орада мехнат ресурслари сафига кушилади.
Мехнатга ярокли ёшдаги ахоли нисбий ва мутлак курсаткичларининг узгариши мехнат ресурслари шаклланишига ва у оркали мамлакат иктисодий
тараккиёти суръатларига катта таъсир курсатади. Чунки ахоли таркибида ёшлар салмогининг юкори улуши жамиятнинг салохияти демакдир.
Иктисодиётда мехнатга кобилиятли ёшдан катталар мехнатидан фойдаланиш «нукта»лари булади. Улар орасида юкори аклий малака ишлатишни талаб киладиган фаолият турлари хам буладики, улар инсондан юкори умумтаълим тайёргарлигини ва муайян амалий тажрибани талаб килади. Купгина мактаб укитувчилари, олий ва урта махсус укув юртларининг профессор-укитувчилари, шифокорлар, илмий ходимлар ва бошка юкори аклий фаолият турлари вакиллари борки, улар пенсия маррасидан утгандан кейин хам муваффакиятли мехнат килиб келмокдалар. Пенсия ёшининг дастлабки беш йилида (эркакларда - 60-64 ёш, аёлларда - 55-59 ёш) алохида фаоллик сезилади. Колган ёш гурухлар мехнатга лаёкатли ахолига демографик босимини3 утказади.
Ахолини мехнат лаёкати буйича гурухларнинг салмогини тахлил киладиган булсак, унда мехнатга кобилиятли ёшдаги ахолининг улуши юкорилигига гувох буламиз (3-жадвал).
3-жадвал


Узбекистон Республикасида мехнат ёшидаги ахолига демографик босимнинг узгариши (йил бошига)































60 (55) ва
















Йиллар







0-15 ёшдаги ахоли сони (болалар ва усмирлар), минг киши







16-59 (54) ёшдаги мехнатга лаёкатли ахоли сони, минг киши







ундан катта мехнатга лаёкатли
ёшдан катталар сони, минг







Демографик босим (хар 1000 та мехнат ёшидаги ахолига туFри келадиган мехнатга лаёкатсиз ахоли сони), киши


































киши













1

2

3

4




5




1991

9117,6

10352,8

1635,7




1038,7




1995

9797,9

11357,3

1751,2




1016,9




2000

9864,4

13142,9

1805,7

887,9

2005

9217,0

15241,3

1854,2




726,4




2010

8982,9

16953,6

2064,9




651,6




2014

9116,6

18814,0

2562,2




620,8







2014 йилда 1991



















йилга нисбатан




99,9

118,1

156,6

-




узгариши, %

















Манба: Жадвал Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида тузилган.

Жадвалдан куринадики, 1991-2010 йиллар мобайнида 0-15 ёшдаги ахоли сони 1,5 %га камайган. Ушбу холат мамлакатдаги демографик вазиятнинг нисбатан баркарорлашуви ва бунинг натижасида тугилишнинг камайиши биланбоглик холда руй берган. Шу билан бирга мустакилликдан олдинги ва унинг дастлабки йилларида Узбекистонда тугилишнинг юкори курсаткичлари мавжуд булганлиги сабабли 1991-2014 йиллар мобайнида мехнатга ярокли ёшдаги ахоли сони усиб борган ва бу даврда 10352,8 минг кишидан 18814,0 мингга етган. Мехнатга лаёкатли ёшдаги фукаролар бутун ахолининг салмокли кисмини ташкил этиб, уларнинг сони демографик омил таъсирида узгариб туради. Уларнинг канча булиши тегишли ёшлардаги улим даражасига боглик. Бу, шунингдек, мехнат килиш ёшига етган усмирлар билан пенсия ёшига етган фукаролар сони уртасидаги нисбатга хам боглик. Улим канчалик кам булса ва мехнат килиш ёшига етган фукаролар билан бу ёшдан чиккан кишилар уртасидаги фарк канчалик юкори булса, мехнат килиш кобилиятига етган кишилар сони шунчалик куп булади ёки аксинча.


Иккинчи жахон урушидан кейинги тугилишнинг юкори пайтида тугилган ахолининг бугунги кунда мехнатга кобилиятли ёшдан катталар сафига утиши ахоли таркибида мазкур гурухнинг юкори суръатда усишини таъминламокда. Яъни 2014 йилда мехнатга кобилиятли ёшдан катталар сони 1991 йилга нисбатан 56,6 %га купайиб, ахолининг 8,1 %ини ташкил этган.
Бугунги кунда (2014 йил) мамлакатимизда 60 ёшдан ошганлар сони 2 миллион 873 мингдан купрок кишини ташкил этади. Айни пайтида юртимизда 225 минг нафар 80 ёшдан, 44 минг нафар 90 ёшдан, 8 минг 700 нафар 100 ёшдан ошган табаррук кариялар яшамокда. Улар орасида 3 минг 109 нафар Иккинчи жахон уруши катнашчиси, 69 минг 994 нафар фронт ортида мехнат килган инсонлар борлигини алохида таъкидлаш лозим4.
Айтиш жоизки, мехнатга кобилиятсиз ахоли мехнатга лаёкатлиларга узининг демографик босимини утказади. Х,исоб-китобларимизга кура, 1991 йилда хар 1000 та мехнат ёшидаги ахолига тугри келадиган мехнатга лаёкатсиз ахоли сони 1038,7 тани ташкил этган булса, 2014 йилга келиб бу курсаткич 620,8 тага тенг булган. Бошкача айтганда, мехнатга лаёкатли бир кишига 1991 йилда 1 та, 2014 йилда эса 0,6 та мехнатга кобилиятсиз ахоли тугри келган. Бу, албатта, ижобий холат хисобланади. Узбекистонда юзага келган мазкур демографик вазият мехнат ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини оширишни такозо этади.
Ахолининг ёш ва жинс таркибини биргаликда ва яккол тасаввур этиш учун ёш-жинс пирамидаси тузилади. Ёш-жинс пирамидаси икки ёнли чизикли диаграмма тарзида булади, унинг унг ёнида аёл жинсли ахоли, чап ёнида эркак жинсли ахоли акс эттирилади. Диаграмманинг вертикал уки ёш шкаласи бир ёки беш йиллик ораликларда ахоли ёшини 0 йилдан бошлаб энг юкори ёш ораликлари билан тугалланади.
Ёш-жинс пирамидаси хакикий пирамидаларга ухшаб кетади, чунки кишиларнинг ёши улгайиб борган сари уларнинг ёш гурухидаги сони камая бошлайди ва пирамида тасмаларининг узунлиги кискариб боради. Тугилиш ва улим даражаси узок йиллар давомида узгармай турадиган ахолининг идеал ёш таркиби ёнлари текис чизикли булган деярли тенг ёнли учбурчакка ухшаб кетади. Бирок бундай булмайди, чунки тугилишлар сони хам, улимлар сони хам, одатда, кескин узгариб туради [16].
Узбекистон Республикаси ахолисининг хозирги (1991 ва 2013 йиллар) ва истикболдаги (2020 ва 2030 йиллар) ёш-жинс пирамидаси тузилди (3-расм).



Download 16,84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish