Объектив ишлаб чикаришга жалб этилган ва кандайдир сабабларга кура жалб этилмаган хамда унда иштирок этиш учун реал имкониятларга эга булган мехнат, номоддий, моддий ва табиий ресурслар йигиндиси; субъектив


-расм. Демографик салохиятнинг таркиби



Download 16,84 Mb.
bet2/10
Sana26.02.2022
Hajmi16,84 Mb.
#469790
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
Bog'liq
8 amaliy демографик

1-расм. Демографик салохиятнинг таркиби
Манба: Муаллиф ишланмаси.

Демографик салохият уни ижтимоий-иктисодий ривожланиш билан богловчи иккита тавсифга эга. Биринчидан, мехнат ресурсларининг сони ва таркиби, демак, иктисодиётнинг ишлаши демографик салохиятнинг хажми, таркиби ва сифатига бевосита боглик (мехнат энг мухим ишлаб чикариш омили). Бундан ташкари, ахоли сони давлатнинг худудларини узлаштириш ва уларга ахолини жойлаштириш нуктаи назаридан мухим. Тарихдан маълумки, мамлакатнинг ахоли кам жойлашган ва хужалик нуктаи назаридан яхши узлаштирилмаган худудлари узок вакт сакланиб турмайди - уларни узлаштириш ва хужалик айланмасига жалб этиш учун ресурсларга эга булган талабгорлар топилади.


Иккинчидан, демографик салохиятнинг сифати буйича ижтимоий- иктисодий тизимлар (иктисодиёт моделлари) ривожланишининг самарадорлиги хакида мулохаза юритиш мумкин. Албатта, унда инсонлар асосан таъминланган, соглом, таълим олиш имкониятига, турмуш даражаси ва сифати, умр куриш узунлигининг юкори курсаткичларига эга булган жамият (мамлакатлар)да ижтимоий-иктисодий тизимлар муваффакиятлирок ишлайди.
Демографик салохиятни бахолаш ва уни мамлакатлар (минтакалар) буйича таккослаш мезонлари хисобланган микдор ва сифат курсаткичлари билан тавсифланади.
Демографик салохиятни бахолашнинг асосий микдорий курсаткич - ахолининг мутлак сонидир. Уни киши, минг киши, миллион киши хисобида улчаш мумкин. Таъкидлаш лозимки, демографик салохият микдор жихатдан минтака даражасида хам, мамлакат ва дунё даражасида хам доимий равишда узгариб туради. Бу хол ахоли такрор барпо булиши жараёнининг узлуксизлиги билан боглик. Инсонлар хар дакикада тугилади, хаётдан куз юмади ва яшаш жойини узгартиради. Барча ушбу таркибий кисмлар демографик салохият хажмига таъсир курсатади. Демографик салохиятни тавсифлашда ахоли сонини бахолашнинг "бошланиш нуктаси" (санаси)ни белгилаш мухим ахамият касб этади. Бундай "чегаралар" йилнинг боши ёки охири, ахолини руйхатга олиш санаси ва хк. булиши мумкин.
Бундан ташкари, демографик салохиятни бахолашнинг микдор курсаткичларига куйидагиларни киритиш мумкин:

  • доимий ауоли сони - охирги ахолини руйхатга олиш маълумотлари асосида хисобланиб, унга хар йили тугилганлар ва муайян худудга кучиб келганлар сони кушилиб, улганлар ва муайян худуддан кучиб кетганлар сони айрилади;

  • уртача йиллик ауоли сони (уртача ауоли) - хисобот йили бошига ва охирига доимий ахоли сонининг уртача арифметик сонини хисоблаш оркали хосил килинади;

  • дунё ауолисида мамлакат (минтаца) улуши;

  • ауоли сонининг усиш (камайиш) суръати - ахоли сонининг неча мартага (фоизга) ошгани ёки камайганини курсатади;

  • ауолининг мутлац усиши (камайиши) - маълум даврда ахоли сонининг микдорий усишини (ёки камайишини) ифодалаб, куриб чикилаётган давр бошига ва охирига ахоли сонининг айирмаси оркали хисобланади;

  • ауолининг умумий усиши - ахолининг табиий ва миграцион усиши йигиндисини хисоблаш оркали аникланади;

  • ауоли зичлиги - муайян худуддаги доимий ахолининг умумий сонини шу худуд майдонига нисбати оркали аникланади;

  • урбанизация коэффициенти (даражаси) - муайян худуддаги доимий ахолининг умумий сонида шахар ахолисининг улуши;

  • депопуляция коэффициенти - улганлар сонининг тугилганларга нисбати;

  • уаётийлик коэффициенти - тугилганлар сонининг улганларга нисбати.

Ахолининг микдор тавсифлари доимий эмас, чунки жами ахолининг хам,
унинг алохида гурухларининг хам сони узгариб туради. Бунда ахолининг турмуш даражаси пасаймаслиги керак. Мазкур шарт-шароит оилани саклаб туриш харажатларининг узгаришига, ижтимоий-маданий эхтиёжларнинг кондирилишига олиб келади. Уз навбатида, жамият микдор ва таркиб жихатдан узгарган ахолини саклаб туриш харажатларни, яъни демографик инвестицияларни аниклаши керак.
Демографик инвестициялар1 микдори иктисодиётнинг ривожланишида акс этади. Бир томондан, ахоли сонининг тез усиши, уз навбатида, демографик инвестицияларнинг катта микдори иктисодий усиш ва турмуш даражанинг ортишини сусайтиради. Иккинчи томондан, кам демографик жамгармалар, масалан, таълим ва касбга тайёрлаш даражасининг пасайиши, ахолининг, биринчи навбатда, ишчи кучининг улими ва касалланишининг ортиши иктисодиётнинг ривожланиш суръатини пасайтиради. Иктисодиёти баркарор ривожланаётган мамлакатларда ахоли сонининг усиши ички бозордаги талабнинг кенгайишига олиб келади. Иктисодий ривожланиш даражаси ва ахолининг даромадлари паст булган, лекин ахолисининг сони юкори суръатлар билан усаётган мамлакатларда туловга кобил талабнинг ортишини кутиб булмайди.
Жамиятнинг демографик салохиятини сифат жихатдан бахолаш хам ута мухим ахамият касб этади. Демографик салохият ахволининг соф микдор курсаткичлари (тугилганлар ва улганлар сони, тузилган никохлар ва ажралишлар сони, касалланиш даражаси ва х.к.)ни хисоблаш (афсуски, демографик вазиятни бахолаш аксарият уолатларда айнан шундан иборат), бошка мамлакатларда булгани каби бизда хам демографик ривожланишнинг сифат жихатини эътибордан четда колдиради, лекин хаёт шуни курсатмокдаки, у ерда инсонлар ва ходимлар куп булган мамлакатлар эмас, балки у ерда хар бир ходимдан эришиладиган самара энг юкори булган, у ерда ишчи кучининг малакали таркиби юкори булган, у ерда инсонлар нафакат уз турмуш даражасининг яхшиланиши хакида, балки келгуси авлод хакида хам уйлайдиган ва кайгурадиган мамлакатлар бойрокдир. Шунинг учун демографик салохиятни микдор жихатдан бахолаш у ёки бу худуд ахолисининг умумий сонини бахолаш, унинг гендер ва ёш таркиби билан тугамаслиги керак. У ахолининг хаётий салохиятини бахолаш билан тулдирилиши лозим. Айнан ана шундай бахолаш демографик ривожланиш жараёнини бошкаришнинг самарадорлиги ва сифати хакида гапириш имконини беради. Бунда айнан бошкариш самарадорлиги, олдиндан куйилган максадларга эришиш хар кандай давлат сиёсатини бахолашнинг асоси ва мезони хисобланади.
Демографик салохиятни бахолашнинг сифат курсаткичлари жумласига худуд ахолисининг структураси ва таркибини киритиш лозим. Ахоли структураси ва таркиби синонимлар эмас. Таркиб - бу «номенклатура» ёки ахолини ташкил килувчи унсурлар руйхати. Демографик таркиб инсонларнинг эркаклар ва аёлларга, турли ёш гурухларига булинишини уз ичига олади. Таркибдан фаркли уларок ахоли структураси - бу бир хил унсурлар ёки сон жихатдан белгиланган гурухлар уртасидаги нисбат. Структура фоизлар, промилле, улушлар хисобида ифодаланади.
Демографик салохиятни сифат жихатдан бахолашда, унинг куйидаги йуналишларини ажратиш тавсия этилади.
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish