O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

Nodvlat, notijorat tashkilotlari v jamoat birlashmalarining demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qarishdagi roli. Prezident Islom Karimov Oliy Majlis 14-sessiyasida (14.04.1999) jamiyat hayotida nodavlat jamoat tizimlarining mavqei o‘sib borayotganligini alohida ta’kidlab ko‘rsatadi. So‘ngi besh yil ichida jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlari soni 1500 taga ko‘payib, bugun ularning soni 2300 taga yetdi. Ular faqat aholi fikrining turli ko‘rinishlarini ifoda etib qolmasdan, odamlarning ijtimoiy fikrini shakllantirishga ham faol ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sessiyada «Nodavlat notijorat tashkilotlari to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. Bu tashkilotlar xayriya va muruvvat muassasiga aylanib qolmasligini aytgan edi. Ularning bosh vazifasi, eng avvalo, demokratik qadriyatlarni, kishilarning qonuniy – haq huquqlari va erkinliklarini himoya qilishdan iboratdir. Nodavlat va jamoat birlashmalarini rivojlantirishdan maqsad jamiyat a’zolarining manfaatlari muvozanatini ta’minlash va himoya qilish. Siyosiy va ijtimoiy sohada esa davlat tizmlariga muqobil kuch sifatida ular adolat tarozisini hayotda hukmron qilishga hissa qo‘shishlari lozim.

Respublikada 5 siyosiy partiya, «Xalq birligi» xarakati, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy xarakati, kasaba uyushmalari va xotin-qizlar tashkilotlari, 300 respublika va xalqaro nohukumat tashkilotlari, jamg‘armalar va fuqarolarning boshqa birlashmalarini o‘zida mujassamlashtirgan ijtimoiy-siyosiy tuzum vujudga keldi. 2003 yil avgustda O‘zbekistonning nodavlat notijorat tashkiloti vakillari o‘zlarining ilk bor «Nodavlat notijorat tashkilotlari -2003 forum»ini o‘tkazdi.

O‘zbekistondagi barcha nodavlat va jamoat tashkilot va birlashmalarini 8 guruhga bo‘lish mumkin: 1) Aholi muayyan yirik toifalarining ijtimoiy manfaatlarini ko‘zlab ishlashga ixtisoslashgan hukumatga qarashli bo‘lmagan umumiy milliy tashkilotlar («Mahalla» jamg‘armasi, «Kamolot» yoshlar ijtimoiy xarakati, O‘zR xotin qizlar qo‘mitasi, Nogironlar uyushmasi, Nuroniy jamg‘armasi). 2) Iqtisoslashgan milliy va halqaro jamg‘armalar («Ekosan», «Sog‘lom avlod uchun», «Umid» jamg‘armasi, «Oltin me’ros» jamg‘armasi va h. k.). 3) Hukmatga qarashli bo‘lmagan huquqni himoya qiluvchi tashkilotlar (inson huquqlarini himoya qiluvchi qo‘mita, Huquqiy himoya ko‘rsatish jamiyati va h.k.). 4) Ijodkor ziyolarning milliy jamoat tashkilotlari (yozuvchilar, rassomlar, advokatlar, va h.k.). 5) Milliy madaniyat markazlari (qozoq milliy madaniyati va h.k.). 6) Umummilliy xayriya jamiyatlari, jamg‘armalari (Bolalar jamg‘armasi, Respublika talabalar jamg‘armasi, yoshlarni qo‘llash fondi va h.k.). 7) Ijtimoiy ahamiyatg va ijodiy izlanishlar bilan bog‘liq mahaliy birlashmalar (Sayyoxlik va badiiy havoskorlik klublari, Nogiron bolalar ota-onalar birlashmalari). 8) Jamoat muassasalari (Xalqaro qizil yarim oy tashkiloti, «El» xalqaro uyushmasi va hokazo).

Bulardan tashqari xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan 13 ta nohukumat xalqaro tashkilotlari O‘zbekistonda faoliyat yuritmoqda.

Umuman, mamlakatimizda fuqarolar yoki yuridik shaxslarning tashabbusi bilan tuzilgan bu ko‘ngilli o‘zini-o‘zi boshqaruvchi tashkilotlar xilma-xilligi bilan farqlanadi. Bular orasida mamlakatimizdagi jamoat tashkilotlari alohida ahamiyatga ega. «O‘zbekiston kasaba uyushmalari», Xotin qizlar qo‘mitasi, «Nuroniy» jamg‘armasi katta ishlarni olib bormoqda.