O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Fazalarningagregatxolatibo‘yichasinflanishi
Qo‘zg‘almasfazaqattiq, qo‘zg‘aluvchanfazasuyuqlikyokigazbo‘lishimumkin. SHusabablisuyuqlik – qattiqmoddayokigaz – qattiqmoddaxromatografiyasibo‘lishimumkin. Buxromatografiyaturiharxilko‘rinishgaega.
Qo‘zg‘aluvchanvaqo‘zg‘almasfazalarsuyuqbo‘lsa, suyuqlik – suyuqlikxromatografiyasidebnomlanadi.
Agarqo‘zg‘aluvchifazagazbo‘lsa, ugazsuyuqlikxromatografiyasideyiladi. Qo‘zg‘aduvchifazamoddabo‘lsa, uxoldabufazadaeriydiganqattiqsuyuqlikmoddalartekshirilishimumkin. Agarqo‘zg‘aluvchifazagazbo‘lsa, tahlilqilinayotganmoddalargazyokibug‘xolatidabo‘lishilozim.
Elementaraktningtabiatibo‘yichasinflanishi
Qo‘zg‘almasfazaqattiqmoddabo‘lsa, tahlilqilinayotganmodda (sarbat) qattiqfaza (sorbent) bilano‘zarota’siriyana:

1. 
   adsorbsiyaakti – molekulyaradsorbsionxromatografiyasibo‘lishimumkin.
   
2. 
   qattiqfazaionlarinieritmalardagiionlargaalmashishiionalmashinuvxromatografiyasi.
   
3. 
   xromatografiktahlilidaqiyineruvchimoddalarnikimyoviyreaksiyalarnatijasidahosilbo‘lishivabirbiridanajralishicho‘ktiruvchixromatografiyasi.
   

Suyuqvagazsimonmoddalarnimolekulyaradsorbsionxromatografiyasiyordamidaajralishi, ajratilayotgankomponetlararalashmasinivaqattiqfazaadsorbentinio‘zarobir-birigamoskelishigabog‘liq. Xromatografiyanibuyo‘nalishirangliklassikyo‘nalishdir.
Ionalmashuvxromatografiyasidaqattiqfazavaeritmaionlaribir-birigata’sirqiladi. Eritmadagiionlararalashmasiningajralishiqattiqfazaganisbatan, ularnimoskelishdarajasigabog‘liq. Buxolatdaqattiqfazaningmoddasiionlaribilanalmashishxususiyatigaegabo‘lishi – ionalmashuvchiyokiionitbo‘lishikerak. Tahlilqilinayotganmoddafaqateritmaxolatidabo‘lishilozim.
CHo‘ktiruvchixromatografiyadaajralayotganaralashmakomponentlarniqattiqfazatarkibidagicho‘ktiruvchibilankimyoviyreaksiyagakirishib, qiyineruvchicho‘kmalarxosilqiladi.
Agarqo‘zg‘almasfazasuyuqlikbo‘lsa, elementaraktitahlilqilinayotganmoddanisuyuqfazaningeritmasidaerishadsorbsiyasisodirbo‘ladi. Buxolatdataqsimlanishxromatografiyasinamoyonbo‘ladi.
Tahlilqilinayotganaralashmakomopnentlarniajralishiqo‘zg‘almasvaqo‘zg‘aluvchifazasuyuqfazalaryokisuyuqvagazxolidagifazalarorasidagitaqsimlanishkoeffitsentlarniturliligigaasoslansa, birinchiyo‘nalishsuyuqlik – suyuqlik, ikkinchigazsuyuqliktaqsimlanishixromatografiyasideyiladi.
Gelxromatografiyadasuyuqlikfazama’lumo‘lchamlig‘ovakchalargaegabo‘lganmaxsussorbentgeldabo‘ladi, aralashmaningajralishiesauningkomponentlarnigelg‘ovakchalarigajoylanishxususiyatidarajasiningturliligigaasoslanadi. Realsharoitdadoimtahlilqilinayotganmoddalarvaqo‘zg‘olmasfazaorasidagijarayondantashqariyanabirqatorxodisalarkechishimumkin. Jumladanionalmashuvidantashqariionitdaadsorbsiyajarayoniyuzberadi, gazsuyuqlikxromatografiyasidamoddanisuyuqqo‘zg‘almasfazadaerishdantashqarigazvasuyuqlikoralig‘idaadsorbsiyalanishikuzatilishimumkin.