O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Potensiometrikusulinidorimoddalarnianiqlashdaqo‘llanilishi.
Potensiometriktahlilusulisanoatningturlisohalaridakimyoviytahlilininazoratqilishdavamoddalarningmiqdorinianiqlashdakengqo‘llaniladi. Potensiometriyausulio‘tganasrdanma’lumbo‘lsada, DaniyalikkimyogarZerensentomonidanrNhaqidagitushunchanifangakiritganidan (1909y) so‘ngrivojlanibketdi. Potensiometrikusulbevositavabilvositausullargabo‘linadi. Bevositapotensiometriyausulidapotensialnibelgilovchimoddaningaktivligielektrodpotensialiasosidaaniqlanadi. Buusulionlaraktivliginito‘g‘ridan-to‘g‘rianiqlashgaimkonberadiganyagonausulhisoblanadi. Uquyidagiturlargabo‘linadi: ph-metriya-eritmalarningphqiymati, kislotavaasoslarningkislota-asoslikkonstantalarini, ionometriya– ph--metriyaningrivojlanishinatijasidamustaqilusulsifatidashakllanganzamonoviyusullardanbiridir. Buusuldaindikatorelektrodisifatidaturlixilionselektivelektrodlarqo‘llaniladi.
Oksereduktametriya– oksidlanish-qaytarilishreaksiyalarivaokseredjuftlikpotensiallarinitekshirishgaasoslanganusulbo‘lib, uningyordamidaokseredjuftlikningstandartvarealpotensiallari, ularyordamidaesaturlixilkonstantalar, hamdakinetikkattaliklaraniqlanadi. Bevositapotensiometrikusullarkimyoviyvaelektrkimyoviyreaksiyagaqatnashuvchielektrodlarsoni, kimyoviyreaksiyalarningstexiometrikvaaktivlikkoeffitsentlarikabiko‘rsatkichlarinianiqlashimkoniniberadi.
Potensiometriyausulidatekshiriladiganeritmalargatushirilganelektrodlarningpotensiallario‘lchanadi. 1898 yildaV.Nernstelektrodpotensialiningeritmadagimoddalarkonsentratsiyasigabog‘liqligini, termodinamikmohiyatiniisbotladi. Xozirgidavrdaelektrodpotensialideganda, taqqoslash (asosan, vodorod) elektrodibilanistalganoksidlanish-qaytarilishyokiboshqareaksiyagamoselektrodorasidayuzagakeladiganelektryurituvchikuch (EYUK) tushuniladi.



1-rasm.Potensiometriko‘lchashningchizmatuzilishi.


Qo‘llanishili:ekologikahamiyatgaegabo‘lganokeansuvlariningph-nianiqlash, undasuvtarkibidagiN₂SO₃ → SO₃^-2+ 2N⁺ya’niuglerodoksidinianiqlashgaqaratilgan.Ekologikahamiyatgaegaholdakislotaliyomg‘irlarnitahlilqilishda, undaatmosferadavodorodioniningkonsentratsiyasininazoratqilishda.Sanoatdatexnologikjarayonlarninazoratetishda, ayniqsasun’iytolalarni, polimermaxsulotlarnivaoziq-ovqatsanoatidaph--muxitiniyordamidanazoratamalgaoshiriladi.
Biokimyoviyo‘zgarishlarninazoratida, ya’nibiologiksuyuqliklarda, to‘qimalarorasidagibo‘ladigano‘zgarishlarninazoratiniamalgaoshirishdakengqo‘llaniladi.
Elektrodpotensiali.Potensiometrikusulmoddaeritmasitarkibiningelektrodpotensialigabog‘liqliginianiqlashgaasoslangan.Agarmetalplastinkanieritmagatushirilsametal-eritmachegarasidaelektrodpotensialipaydobo‘ladi. Potensialqiymateritmaningtarkibivakonsentratsiyasiga (aktivligiga),elektrodtabiatiga, temperaturagavaboshqafaktorlargabog‘liqbo‘ladi.Bittaelektrodningpotensialinio‘lchashmumkinemas,lekingalvanikelementningelektryurituvchikuchini (EYUK) o‘lchashmumkin.
Galvanikelementelektrodidaquyidagiyarimreaksiyaketadi:
anoddaMe(qayt)Me⁺² +2e^-
katodda2N⁺ +2e^- N₂(gaz)
Agarbiroroksidlanish-qaytarilishjuftimavjudbo‘lganeritmagainert (indifferent) metalelektroditushirilganbo‘lsa, shumetalsirtidamuayyantezlikbilansistemadagioksidlanganvaqaytarilganmoddalarorasidaelektronlaralmashinuvikuzatiladi. O_x + ne Red
Birelektrodpotensialidoimiyqiymatida,boshqaelektrodpotensialningnisbiyo‘zgarishiniEYUKqiymatigako‘raaniqlashmumkin. Eritmadagiionlarningkonsentratsiyasigabog‘liqbo‘lganelektrodpotensialidoimiybo‘lganelektrod-standartelektrodyokitaqqoslashelektrodideyiladi.
Potensiometrikusuleritmadagiionlarkonsentratsiyasinianiqlashuchunqo‘llaniladi (to‘g‘ripotensiometriya). Uningyordamidavodorodionlarikonsentratsiyasini – ph- – metriyahamdaK, Na, Cavaboshqaionlarkonsentratsiyasini (ionometriya) aniqlashmumkin.
Bilvositapotensiometriyausuliqisqachatarzdapotensiometriktitrlashdebyuritiladi. Potensiometriktitrlashusulikislotaasosli, oksidlanish-qaytarilishkompleksinivacho‘ktirishreaksiyalariasosidamoddalarnianiqlashvatekshirishuchunqo‘llaniladi. SHuningdekmoddalarkonsentratsiyasigaemas, balkiularningturlixilkonstantalarinihamaniqlashmumkin.Titrlashningoxirginuqtasiniekvivalentnuqtasigayaqinbo‘lgandaindikatorlielektrodpotensialiko‘rsatkichikeskino‘zgarishibilanbelgilanadi.
Metalelektrodpotensialiqiymatiningeritmadagiionlarkonsentrsiyasigabog‘liqliginiNERNSTtenglamasibilanifodalanadi .

Buerda:  - metalelektroddapotensialqiymati.
⁰- standartelektrodioksidlanish-qaytarilishjuftiningnormalpotensiali
R – gazdoimiyligi,8,314 j /mol;
T – absolyuttemperatura
n- reaksiyadaqatnashuvchielektronlarsoni
F- faradeysoni,96500 Kl
F_Me⁺ - aktivlikkoeffitsenti
S_Me⁺ - eritmadagimetalkonsentratsiyasi.
Bundareaksiyadaishtiroketuvchimoddalarsifatidaoksidlovchi, (qaytariluvchi)qaytaruvchi, (vodorod)vaboshqaionlar, erituvchimolekulalari, metal, metaloksidi, kameruvchanbirikma, gazlarvah.k.bo‘lishimumkin. Lekinaktivligidoimiybo‘lganqattiqfaza, gazlarvaerituvchimolekulalariNernsttenglamasigabo‘ysinmaydi.
Potensiometrikusulyordamidaaniqlashningasosiyyo‘nalishiquyidagisxemadakeltirilgan:

Suyultirilganeritmalardamoddaaktivlikkoeffitsientibirgayaqin, shuninguchunpotensiometrikusulidaaktivliknikonsentratsiyabilanalmashtirishmumkin. Buunchaxatolikkaolibkelmaydi.

Oksidlanish-qaytarilishreaksiyalaridaA_ox+ne=A_rederitmadaoksidlanganshakldagiionlar(A_ox) vaqaytarilganshakldagiionlar(A_red)redoksijuftliknihosilqiladi.
Elekrodpotensialningoksidlovchivaqaytariluvchiningkonsentratsiyasigamiqdoriybog‘liqliginiquyidagiformulaorqaliifodalanadi.

buerda [ox]–oksidlanganionlarningkonsentratsiyasi.
[red]–qaytarilganionlarningkonsentratsiyasi.
⁰ –redoksijuftliknistandartelektrodpotensiali.
n– elektronlarsoni.
Agaroksidlanishdaqaytariluvchireaksiyalarningstexiometrikkoeffitsientibirgatengbo‘lmasa, ulartenglamagakeraklikonsentratsiyasidarajasiningko‘rsatkichibo‘lib, kiradi. Vodorodioniqatnashganreaksiyalardaoksidlovchivaqaytariluvchiionlarningo‘zgarishibilanoksidlanganshakldagiionlarqaytarilganshaklgao‘tadi. Bundaelektrodpotensialivodorodioniningkonsentratsiyasigabog‘liqbo‘ladi.Uholdatenglamaquyidagichabo‘ladi.

buerdaavav-oksidlovchivaqaytariluvchiuchunstexiometrikkoeffitsient