O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti fiziologiya kafedrasi

Vegetativ nervlarning ikki neyronli strukturasi.
Barcha simpatik va parasimpatik nerv yo’llarining periferik qismi ketmaket yotgan ikki neyrondan iborat. Birinchi neyronning hujayra tanasi markaziy nerv sistemasida bo’ladi, aksoni periferiyaga borib, biron nerv tugunida tugaydi. Ikkinchi neyronning hujayra tanasi shu tugunda bo’ladi, unda birinchi neyronning aksoni sinaptik oxirlarni hosil qiladi. Ikkinchi neyronning aksoni periferiyaga borib, tegishli organni innervatsiyalaydi. Birinchi neyron tolalari preganglionar tolalar deb, ikkinchi neyron' tolalari esa postganglnonar tolalar deb ataladi.
Vegetativ nerv sistemasining birinchi neyroni qaerda tugashi va ikkinchi neyronn qaerdan boshlanishi ikkita metod — morfologik va farmakologik metod bilan aniqlanadi.
Morfologik metod shunga asoslanganki, aksonlarning o’z hujayra tanalaridan ajratilgan periferik qismlari va oxirlari 6—14 kundan keyin ayniydi (degeneratsiya). Preganglionar tola qirqib qo’yilsa, degeneratsiya faqat qirqish joyidan preganglionar neyron bilan postganglionar neyronni bir-biriga tutashtiruvchi sinapslargacha tarqaladi, xolos. Bordiyu, postganglionar tola qirqib qo’yilsa, nerv tolalari regetativ nervlarning muskul yoki bezdagi oxirgi tarmoqlarigacha ayniydi. Shunday qilib, nerv tolalarining aynishiga qarab, bu tolalarning tamom bo’lgan joyi aniq tasavvur qilinadi va uzilganligi annqlanadi.
J. Lengli taklif etgan farmakologik metod shundan iboratki, hayvonning qots tomiriga nikotin eritmasi yuboriladi yoki tekshirilayotgan vegetativ yo’lning biron qismiga shu eritma suriladi. Nikotin ta’sir eta boshlagan paytda vegetativ nerv yo’llarining neyronlararo sinapslarini qo’zg’atadi, so’ngra esa falaj qilib qo’yadi. Nerv gangliysi nikotindan zaharlanishi sababli, shu gangliyda uziladigan preganglionar tolaning ta’sirlanishi undan innervatsiyalanadigan periferik organga ta’sir o’tkazmay qo’yadi. Nikotindan zaharlanmagan boshqa biron gangliyda uzilgan va nikotin surilgan nerv uzelida uzilmay o’tadigan preganglionar tolaga ta’sir etish natijasida ta’sirlanuvchi nerv uchun odatdagi effekt kelib chiqadi.
Vegetativ nerv tolalarining uzilgan joylari morfologik va farmakologik metodlarni tatbiq etib muntazam tekshirishda aniqlangan. Vegetativ nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqqach yo’lda nerv tolasi hamisha faqat bir joydan uziladi, ya’ni periferik neyronlar o’rtasida faqat bitta sinaps bo’ladi. Vegetativ nerv sistemasining nerv tolasi bir necha periferik nerv gangliysidan ketmaket o’tsa, bir gangliydan boshqa hamma gangliylarda uzilmasdan o’tadi, bir gangliyda esa preganglionar tola tugab, postganglionar tola boshlanadi.
Ko’pincha birinchi parasimpatik neyronning aksoni undan innervatsiyalanadigan organga uzilmay boradi, ikkinchi neyron esa butunlay innervatsiyalanadigan organda bo’ladi. Yurakning parasimpatik innervatsiyasi misol bo’la oladi: birinchi neyron aksoni sayyor nerv yadrosidan (ya’ni uzunchoq miyadan) boshlanib, yurakka boradi va uning devoridagi ikkinchi neyron tanasida tugaydi. Periferik nerv stvolining yo’lida ketmaket bog’langan ikki neyron borligi vegetativ nervlarning somatik nervlardan farq qiladigan tipik belgisidir. Somatik nerv tolalari markaziy nerv sistemasidan chiqishda periferiyadagi biron joyda ham uzilmay, ko’ndalangtarg’il muskul hujayralarida tugaydi va sarkolemma ostida oxirgi tarmoqlarni hosil qiladi.Vegetativ gangliylar (tugunlar) klassifikatsiyasi
Vegetativ gangliylar (tugunlar) lokalizatsiyasiga qarab umurtqa (vertebral), umurtqadan oldingi (prevertebral) va organ ichidagi (intramural) gangliylar degan uchta gruppaga ajratilishi mumkin.
Vertebral gangliylar simpatik nerv sistemasiga mansub bo’lib, umurtqa pog’onasining ikki tomonida yotadi va ikkita chegara stvolni hosil qiladi. (ularni simpatik zanjirlar deb ham yuritishadi). Vertebral gangliylar orqa miyaga tolalar bilan bog’langan, bu tolalar birlashtiruvchi oq va kul rang tarmoqlarni hosil qiladi. Simpatik nerv sistemasining preganglionar tolalari birlashtiruvchi oq tarmoqlar orqali tugunlarga boradi. Postganglionar simpatik neyronlarning tolalari tugunlardan yo mustaqil nerv yo’llari orqali, yoki simpatik nervlar tarkibida periferik organlarga boradi. Keyingi holda chegara stvollarning tugunlaridan birlashtiruvchi ingichka kul rang tarmoqchalar shaklida somatik nervlarga boradi (ularning kul rangi postganglionar simpatik tolalarda mielin pardalar yo’qligiga bog’liq).
Aksari simpatik preganglionar nerv tolalari chegara stvol tugunlarida uziladi; bu tolalarning ozgina bir qismi chegara stvolda uzilmay o’tib, prevertebral gangliylarda uziladi.