O 'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi chirchiq davlat pedagogika instituti Pedagogika va psixalogiya fakulteti

Gaydn simfonikijodining tavsifi Gaydn ijodiga janr ko'p kirraliligi xosdir. U yuzdan ortik simfoniyalar, ko'p sonli kamer ansambllar (kvartetlar, triolar), klavir uchun asarlar (sonatala|, variatsiyalar, rondolar), operalar (yigirma to'rtta), turli cholg'ular uchuri ko'plab konsertlar yozdi. O'zining simfoniyalarini Gaydn 50-yiIIar oxiridan 90-yiliarning o'rtalarigacha yaratdi. Birinchi simfoniyalar Yevropa simfonizmining shakllanish davriga to'g'ri keladt va uiar Vena maktabi yetuk simfonizmining uslubiy asoslarini shakllanishida muhim bosqich bo'ldi. Keyingi simfoniyalar Motsartning barcha simfoniyalari yaratib bo'lingan va yosh Bctxoven fortepiano sonatalari va kamer ansambllarida o'z simfonik tafakkuri tamoyillarini shaqilantirayotgan vaqtda yozildi. Gaydnning so'nggi simfoniyalari yetuk klassik simfonizmni namoyish etadi.
Gaydn ijodining ahamiyati shundaki, uning cholg'u musiqasida klassik sonata-simfoniya turkumi to'la va mukammal tarzda o'z ifodasini topdi. Turkumning hamma to'rt qismi, yagona badiiy g'oyaga birlashib, hayotning turli jabhalarini ifodalaydi. Turkumning birinchi qismi (sonata allegrosi) nisbatan dramatik, harakatchan. Ikkinchi qism (og'tr) - bu lirik kechinmalar, osoyishta o'ychanlik sohasidir. Ucninchi qism (menuet) bizni raqsona kayfiyat ichiga olib kiradi. To'rtinchi qism - finalda janr-turmush ibtidosi mavjud va u xalqchil, raqsbop-qo’shiq musiqasiga yaqin turadi.
Gaydn simfonik ijodining evolyutsiyasi bizga XVIII asr klassik simfonizmi kanday shakllanganligi va rivojlanganligini tushunish imkoniyatini beradi. Gaydnning ilk simfoniyalari ko'ngil ochuvchi-turmush janrlari doirasida yozilgan bo'lib, u o'sha davrda yaratgan kamer musiqasidan hech narsasi bilan farq qilmaydi. Raqsbop kayfiyatdagi qismlarni bir-biriga qarama-qarshi joylashtirilishi bilan bu simfoniyalarda syuita bilan o'xshashlik kuzatiladi. 70-yillarda "Motam simfoniyasi" va "Xayrlashuv simfoniyasi" paydo bo'ldi, ularda chuqurroq obrazlar dunyosi ifoda etilgan. Gaydnning keyingi yetuk simfoniyalari kabi bu simfoniyalar yaxlit asar bo'lib, o'zining xarakteri bo'yicha to'rtta qismdan tashqil topgan, ular bir butun obrazlar doirasining turli bosqichiaridir. Gaydn simfonizmining yuksak
yutug'i-90-yillarda yaratilgan o'n ikkita "London simfoniyalardir. Bittasi (do minor) dan tashkari barcha simfoniyalar major tonalligida yozilgan va yorqin, quvnoq hamda hayotbaxsh musiqa namunalaridir.
Do minor simfoniyasidan tashqari barcha "London simfoniyalarining xususiyati shundaki, ular tantanali-ulug'vor qisqa muqaddima bilan boshlanadi; so'ngra esa muqaddimadan farq qiluvchi sonata allegrosi keladi. Conata allegrosining asosiy mavzulari (bosh va yordamchi (yondosh) partiya) xalkchil raqsbop-qo’shiq xarakteriga ega. Turlicha matnga ega bo'lgan ushbu mavzular, o'zining musiqiy tabiati va obraz tuzilishi bilan o'zaro o'xshashdir. Bunda mavzularning tonal ziddiyatlari ham ajralib turadi: bosh partiyaning asosiy tonalligiga yordamchi partiyaning dominantali tonalligi qarshi qo'yiladi
SHundаy qilib, Gаydn ijodiy xayoti tаbiiy rаvishdа uch dаvrgа bo’linib ko’rilаdi, shu bilаn birgа uchinchi dаvri hammаdаn ko’ra muxim vа salmoqli bo’lib хisoblаnаdi: Mаnа shu uchаlа dаvrni quyidаgichа tа’riflаsh mumkin: knyaz Estеrgаzi хizmаtigа kirgunchа utgаn bаdiiy shаkllаnish yillаri (1751—1761), knyaz Es-tеrgаzidа kаpеlmеystеr vа kompozitor bo’lib ishlаgаn yillаri (1761—1791), xayoti vа ijodining so’nggi yillаri — yo’qsаk bаdiiy mахorаt dаvri (1791 —1809). Yosh Gаydnning bаdiiy jihatdаn yetilib borishidаgi kеyingi muhim dаvr uning chеrkov хoridа — аvvаl Dunаy bo’yidаgi Gаynburg shахridа, so’ngrа Vеnаdаgi аvliyo Stеfаn jomеsidа ishlаshi bilаn bog’lаngаndir. Хor rеpеrtuаridа o’tmish аsrlаrdаgi Аvstriya, Nidеrlаndiya vа Itаliya kompozitorlаrining polifonik uslubdа yozilgаn ko’pdаn-ko’p diniy аsаrlаri bor edi; shulаrning orаsidа «qat’iy uslubdаgi» kontrаpunkt sаn’аtining shohonа аsаrlаri ham bo’lgаn (Orlаndo Lаsso, Pаlеstrinа хorlаri vа boshqаlаr). SHundаy qilib, Gаydn qаdimgi ustozlаrining аsаrlаrini ijro etishdа bеvositа ishtirok etib, polifonik sаn’аt sirаsrorlаrini аmаldа bilib oldi.
Аvliyo Stеfаn jomеsidаn tаshqaridа Gаydn syuitа strukturаsidаgi divеrtismеntlаr vа qo’shiqlаrgа o’xshab yangrаydigаn raqslаrni хаlq musiqachilаri ijrosidа eshitаr edi. Vеnаdаgi хonаdonlаrdа musiqa chаlib, vaqtichog’lik qilishdа bo’lg’usi vаlsning o’tmishdoshi, uch hissаli аvstriychа хаlq raqsi — Lеndlеr Allegro, Andante vа fugаdаn iborаt. Bu qismlаrning hammаsi intonаtsiyalаri vа mаvzulаrining birbirigа yaqinligi bilаn o’zаro bog’lаngаn. Birinchi qism bosh vа yordаmchi pаrtiyalаri kontrаst vа dinаmik rivojlovgа egа bo’lgаn sonаtаli allegrosidаn iborаt. Mаzkur simfoniya klаssik oldi simfonizmining eng ko’zgа ko’ringаn nаmunаlаrdаn biridir. Michа ijodi ham, хuddi «iloxiy chех» nom olgаn Yozеf Mislivеchk (1737—1781)¹ аsаrlаri singаri XVIII аsr Еvropа cholg’u musiqasi tаriхidа judа kаttа rol o’ynadi.
Klаssik simfonizmning qaror topishidа Gеrmаniyaning Mаngеym shахridа ishlаgаn vа «Mаngеym mаktаbi» dеb yuritiluvchi simfoniya mаktаbini yarаtgаn chех ustozlаrining roli buyo’qdir. Ko’pdаnko’p sаroy orkеstrlаri orаsidа Mаngеymdаgi kurfyurst Pfаltskiy kаpеllаsi eng yaхshi kаpеllа dеb nom chiqargan edi. Ungа chех musiqachilаri — skripkаchilаri, kаpеlmеstеyrlаri vа kompozitorlаri boshchilik qilishardi. Mаngеym mаktаbining аsoschilаri Yan Vitslаv Аntonin Stаmits (1717—1757) vа Frаntsi-shеk Ksаvеr Riхtеr (1709—1789) bo’ldi; YAn Stаmitsning o’g’illа- ri — Kаrеl Stаmits (1746—1801) vа Аntonin Stаmits (1754—■ tахm. 1820), shuningdеk Хristiаn Kаnnаbiх (1731 —1798) vа boshqalаr ulаrning izdoshlаri vа dаvomchilаrn bo’lishdi.
Mаngеym kаpеllаsining ijrochilikdаgi аjoyib fаzilаtlаri to’g’risidа o’sha zаmondаgi ko’pginа kishilаr zavqrаnib gаpirishdi. Shoir vа kompozitor F. Shubert (1739—1791) mаnа bundаy dеb yozgаn edi:
«Mаngеym orkеstri ijrodа ko’rsаtib bеrаdigаn mахorаtgа jaxondаgi хеch bir okrеstr mutlаkr еtgаn emаs. Uning fotre-sini—momаqildiroq, crescendo sini shаrshаrа, diminuendo sini— tip-tiniq bo’lib okryotgаn soy suvining olis-olislаrdа bilinmаy kеtаdigаn shildirаshi, painosini — bахrt shаbаdаsi dеysiz». O’sha ¹ Iоzеf Mislivеchk k,alamiga simfоniyalar kamеr asarlargina emas, balki talaygina оpеralar хam mansubdir.
Yan Stаmits tomonidаn bеlgilаngаn orkеstr tаrkibigа: 30 tа torli аsbob, 2 tа flеytа, 2 tа goboy, 2 tа fаgot, 2 tа trubа, 4 tа vаltornа, litаvrа-lаr kirаr edi. Mаngеym simfonistlаri orkеstrgа birinchi mаrtа klаrnеtni kiritishdi.
Gаydnning muvаffаqiyat bilаn qo’yilgаn «Oqroq iblis» аsаri ijodiyotining ilk dаvrini (1751 —1761) boshlаb bеrgаn dаstlаbki sахnа аsаri bo’ldi. Zingshpil musiqasi saqlanib qolgan emаsu, lеkin kompozitor undа yoshligidаn o’zigа judа tаnish bo’lgаn turmushgа oid аvstriychа хаlq musiqasining хususiyatlаrini ifodа qilib ko’rsatgаn dеb ishonch bilаn аytish mumkin.
Barcha davrlarning eng buyuk bastakorlaridan biri - Frants Jozef Gaydn. Avstriyalik ajoyib musiqachi. Klassik musiqa maktabining asoslarini yaratgan odam, shuningdek, bizning davrimizda kuzatilayotgan orkestr va cholg'u standarti. Bu xizmatlaridan tashqari,Vena klassik maktabining vakili edi. Musiqashunoslar orasida simfoniya va kvartetning musiqiy janrlarini ilk bor Jozef Gaydn yaratgan, degan fikr mavjud. Iste'dodli bastakor juda qiziqarli va voqealarga boy hayot kechirdi.
Gaydnning tarjimai holi 1732-yil 31-martda, kichkina Jozef Rorau (Quyi Avstriya) yarmarkasida tug‘ilgandan boshlangan. Uning otasi g'ildirak ustasi, onasi esa oshxona xizmatchisi edi. Qo'shiq aytishni yaxshi ko'radigan otasi tufayli bo'lajak bastakor musiqaga qiziqadi. Kichkina Jozefga tabiatan mutlaq ohang va ajoyib ritm tuyg'usi berilgan. Ushbu musiqiy qobiliyatlar iste'dodlilarga imkon berdi
bola Gainburg cherkov xorida kuylash uchun. Keyinchalik, Frants Iosif, ko'chib o'tganligi sababli, Stivenning katolik soboridagi Vena xor kapellasiga qabul qilinadi.O'jarlik tufayli o'n olti yoshli Iosif ishdan - xordagi joydan mahrum bo'ldi. Bu faqat ovoz mutatsiyasi vaqtida sodir bo'ldi. Endi uning yashash uchun daromadi yo'q. Yigit umidsizlikdan har qanday ishga kirishadi. Italiyalik vokal maestro va bastakor Nikola Porpora yigitni o'ziga xizmatkor qilib oldi, ammo Iosif bu ishda ham foyda ko'rdi. Bola musiqa ilmi bilan shug'ullanadi va o'qituvchidan saboq olishni boshlaydi.Porpora Iosifning musiqaga nisbatan chinakam tuyg'ulari borligini payqamay qolmadi va shu asosda taniqli bastakor yigitga qiziqarli ishni - uning shaxsiy hamrohi bo'lishni taklif qilishga qaror qildi. Gydn bu lavozimda deyarli o'n yil ishlagan. Maestro o'z ishiga asosan to'lamagan pul, u musiqa nazariyasi va yosh iste'dod bilan uyg'unlikni bepul o'rgandi. Shunday qilib, iste'dodli yigit turli yo'nalishlarda ko'plab muhim musiqiy asoslarni o'rgandi. Vaqt o'tishi bilan Gydnning moddiy muammolari asta-sekin yo'qola boshlaydi va uning dastlabki kompozitsion asarlari jamoatchilik tomonidan muvaffaqiyatli qabul qilinadi. Bu vaqtda yosh bastakor birinchi simfoniyani yozadi.O'sha kunlarda allaqachon "juda kech" deb hisoblanganiga qaramay, Gaydn faqat 28 yoshida Anna Mariya Keller bilan oila qurishga qaror qiladi. Va bu nikoh muvaffaqiyatsiz tugadi. Xotinining so'zlariga ko'ra, Jozefning erkakka munosib kasbi yo'q edi. Yigirmaga yaqin hayot davomida er-xotinning farzandlari yo'q edi, bu ham muvaffaqiyatsiz tashkil etilgan oilaviy tarixga ta'sir qildi. Bu barcha qiyinchiliklar bilan musiqiy daho 20 yil davomida sodiq turmush o'rtog'i bo'ldi. Ammo oldindan aytib bo'lmaydigan hayot Frants Iosifni yosh va maftunkorga olib keldi
opera qo'shiqchisi Luidjia Polzelli, ular tanishgan paytda atigi 19 yoshda edi. Ularga ehtirosli muhabbat tushdi va bastakor unga turmushga chiqishga va'da berdi. Ammo ehtiros tezda so'ndi va u va'dasini bajarmadi. Gaydn boy va qudratli odamlar orasidan homiylik izlaydi. 1760-yillarning boshlarida bastakor nufuzli Esterhazi oilasining (Avstriya) saroyida ikkinchi guruh ustasi sifatida ishga joylashdi. 30 yil davomida Gydn bu zodagonlar sulolasi saroyida ishlaydi. Bu vaqt ichida u juda ko'p simfoniyalar yaratdi - 104.Gaydnning yaqin do'stlari ko'p emas edi, lekin ulardan biri Amadeus Motsart edi. Bastakorlar 1781 yilda uchrashadilar. 11 yildan so'ng Jozef yosh Lyudvig van Betxoven bilan tanishadi, uni Gaydn o'ziga shogird qiladi. Saroydagi xizmat homiyning o'limi bilan tugaydi - Iosif o'z mavqeini yo'qotadi. Ammo Frants Jozef Gaydnning nomi nafaqat Avstriyada, balki boshqa ko'plab mamlakatlarda, masalan, Rossiya, Angliya, Frantsiyada ham momaqaldiroqdir. Londonda ishlagan paytida bastakor o'zining sobiq ish beruvchilari bo'lgan Esterhazi oilasining 20 yildagi guruhi ustasi sifatida bir yil ichida deyarli shuncha ko'p maosh oldi. Bastakorning soʻnggi asari “Fasllar” oratoriyasidir. U buni juda qiyinchilik bilan yaratadi, unga bosh og'rig'i va uyqu bilan bog'liq muammolar to'sqinlik qildi.Buyuk bastakor 78 yoshida vafot etadi (1809-yil 31-may) Jozef Gaydn umrining so‘nggi kunlarini Venadagi uyida o‘tkazdi. Keyinchalik qoldiqlarni Eyzenshtadt shahriga olib borishga qaror qilindi.
Ular orasida eng keksasi Jozef Gaydn edi, hatto Motsart uni “Papa Gaydn” deb atagan. “Simfoniyaning otasi” deb ham aytishadi. Undan oldin hech kim simfoniya yozmagan, deyish mumkin emas, ular yozgan, faqat Gaydn uni mantiqiy yakuniga, klassik mukammallikka olib kelgan. Uning sharofati bilan simfoniya bir asrdan ko'proq vaqt davomida tinglovchilarni hayratda qoldirgan tovushga ega bo'ldi. Gaydn birinchi bo'lib torli kvartet va klavier sonatasini mukammallashtirgan.Frants Jozef Xaydn 1732 yil 31 martda deyarli Vengriya bilan chegaradosh Rorau (Avstriya) qishlog'ida tug'ilgan. Bolaning ota-onasi musiqa bilan hech qanday aloqasi yo'q edi. Otam vagon ustasi, onam oshpaz bo'lib ishlagan. Ammo ular musiqani juda yaxshi ko'rishardi, otasi yoshligida arfa chalishni o'rgatgan, onasi yaxshi qo'shiq aytadi. Frans (garchi u o'zini hech qachon bu nom bilan atamagan bo'lsa ham) katta bo'lganoila. Hammasi bo'lib, ota-onalarning o'n etti farzandi bor edi. Ular qashshoqlikda yashashdi, lekin birga. Qo'shnilar o'z uylarida yig'ilishni, qo'shiq aytishni, raqsga tushishni, uy egasining arfa chalishni tinglashni yaxshi ko'rardilar.
Kichkina Iosif otasining musiqa qobiliyatini eng muhimi meros qilib oldi. 5 yoshida u go'zal jarangdor ovozi va ajoyib ritm tuyg'usiga ega edi, otasi bilan bajonidil qo'shiq kuyladi. Ko'p o'tmay u o'zini skripka chalishni o'rgatdi va birozdan keyin u cherkov xorida kuyladi. Bolaning ota-onasi o'z pozitsiyalari uchun misli ko'rilmagan uzoqni ko'rsatdilar. Ular o'g'lining iste'dodi borligini anglab, bolani qarindoshi Iogan Matias Frank yashagan yaqin atrofdagi shaharga yuborishdi. U maktab direktori bo‘lib ishlagan, o‘quvchilariga nafaqat matematika, grammatika, balki skripka chalishni, qo‘shiq aytishni ham o‘rgatgan. Aynan o‘sha yerda Iosif puflab cholg‘u va torli cholg‘u asboblarida chalishni o‘rgangan va buning uchun o‘limigacha ustozidan minnatdor bo‘lgan.Iosif mehnatkash va o'jar bo'lib ulg'aygan, bundan tashqari, u tug'ma jarangdor ovozga ega bo'lib, uni vatanida tanib olishgan. Bir kuni ularning qishlog‘iga venalik mashhur bastakor Georg fon Reyter tashrif buyurdi. U o'z cherkovi uchun eng yaxshi qo'shiqchilarni tanlash uchun maxsus kelgan. Gaydn taniqli bastakorga juda yoqdi va o‘zi bilan sakkiz yoshli bolani olib ketdi. Ikki yil davomida Iosif Venadagi eng katta soborda qo'shiq kuyladi va bundan tashqari, u kompozitsiyaning nozik jihatlari bilan tanishdi va o'zining ruhiy kompozitsiyalarini yaratishga harakat qildi.
Yosh musiqachining tarjimai holidagi eng qiyin davr 1749 yil edi. Iosif o'zini o'zi topishi kerak edi, u dars berdi, cherkov xorida qo'shiq aytdi, turli ansambllarda torli asboblar chaldi. Ko'p qiyinchiliklar bo'lgan, lekin Gydn hech qachon tushkunlikka tushmagan va yangi narsalarni o'rganishga intilgan.
Yigit pul topishga muvaffaq bo'lgan hamma narsani taniqli bastakor Nikolo Porporaning darslari uchun to'lashga sarfladi. Pul tugagach, Iosif bastakorning boshqa shogirdlari uchun hamrohlik qildi. U musiqaga berilib ketgan, kompozitsiyaga oid kitoblarni o'rganishni, klavier sonatalarini tahlil qilishni va turli janrdagi musiqalarni yozishni yaxshi ko'rardi. Jozef kechgacha charchoqsiz ishlay olardi.
Gaydnning birinchi operasi “O‘qloq iblis” 1751 yilda Vena shahridagi shahar atrofi teatrida sahnalashtirilgan. To'rt yil o'tgach, bastakor birinchi torli kvartet muallifiga aylandi va 1759 yilda o'zining birinchi simfoniyasini tomoshabinlarga taqdim etdi. Aynan simfoniya Gydnning butun ijodidagi eng muhim janrga aylandi.