O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.2. Tijorat banklari qimmatli qo
g‘
ozlar auditi 
o‘tkazish
 
 
Tijorat  banklari 
O‘
zbekiston  Respublikasi  fond  bozorida 
investitsiya  institutlarining  professional  qatnashchisi  sifatida  faoliyat 
k
o‘
rsatadi.  Qimmatli  qo
g‘
ozlar  bozorida  banklar  quyidagi  tadbirkorlik 
faoliyatlarini amalga oshiradilar: 
- emissiya; 
- brokerlik; 
- dilerlik; 
- depozitariylik; 
- qimmatli qo
g‘
ozlarni 
o‘
tkazish va qimmatli qo
g‘
ozlarga bo
g‘
liq 
pul mabla
g‘
larini muomalalarida hisob - kliring faolyatini yurgizish; 
- xissadorlarning va boshqa qimmatli qo
g‘
ozlarni ushlovchilarning 
reestrlarini yurgizish va uni saqlash faoliyatini amalga oshirish; 

---

171 
 
- qimmatli qo
g‘
ozlarga bo
g‘
liq savdo faoliyatini yurgizish; 
- trast funksiyalarini bajarish; 
- inkassa funksiyalarini bajarish; 
- maslahat va boshqa funksiyalarni bajarish; 
Qimmatli  qo
g‘
ozlar  bozorida  tashkil  topgan  siyosatning  tipiga 
bo
g‘
liq holda bank  muomalalarining maqsadlari quyidagicha b
o‘
ladi: 
-  qimmatli  qo
g‘
ozlar  emissiyasi  asosida  kredit  va  hisob-kitob 
faoliyatini yurgizish uchun q
o‘
shimcha pul resurslarini jalb etish; 
- qimmatli qo
g‘
ozlarga y
o‘
naltirilgan 
o‘
z investitsiyalari  asosida 
banklarga  foizlar  va  dividendlar  t
o‘
lash  va  qimmatli  qo
g‘
ozlarni  kurs 
qiymatini 
o‘
sishi hisobiga foyda olish; 
-  qimmatli  qo
g‘
ozlarni  muomalalari  b
o‘
yicha  mijozlarga  xizmat 
k
o‘
rsatish evaziga foyda olish; 
-  korxona  va  tashkilotlarning  kapitalida  bankning  qatnashishi 
evaziga raqobatbardoshlik ta
’
siri doirasini kuchaytirish va kengaytirish 
va yangi mijozlarni jalb qilish; 
-  qimmatli  qo
g‘
ozlar  orqali  defitsit  resurslarga  ega  b
o‘
lish 
maqsadida  shunday  huquqlarga  ega  qiladigan  qimmatli  qo
g‘
ozlarga 
bank egaligini ta
’
minlash; 
-  q
o‘
yilmalarni  likvidli  va  daromadli  mabla
g‘
lar  bilan  
ta’minlashda likvidlilikning zarar zaxirasini qo‘
llash. 
Qimmatli  qo
g‘
ozlar  bozorida  tijorat  banklari  moliyaviy  broker 
sifatida qimmatli qo
g‘
ozlarni oldi-sotdisida mijozni hisobidan va uning 
topshiri
g‘
i  bilan  komissiya  shartnomasi  yoki  shartnoma  topshiri
g‘
iga 
muvofiq agentlik funksiyasini bajaradi. Tijorat banklarining komission 
muomalalari  (operatsiyalari) 
o‘
z  mijozning  topshiri
g‘
iga  muvofiq 
banklar  komission  operatsiyalarni  bajaradi.  Bunda  ular  mijozning 
topshiri
g‘
iga  muvofiq  komissioner  sifatida 
o‘
z  nomlaridan,  mijozning 
hamma k
o‘
rsatmalarini, masalan kurslarni cheklash, kelishuvlarni vaqti 
va  kelishuv 
o‘
tkaziladigan  joy  t
o‘g‘
risidagi  k
o‘
rsatmalarni  bajarishi 
lozim. 
Bu  xizmatlar  uchun  bank  mijozdan  komissiya  haqi,  q
o‘
shimcha 
xarajatlar  kompensatsiyasini  olishi  kerak,  chunki  bu  ishlar  mijoz 
topshiri
g‘
ini  bajarilishiga  bo
g‘
liq  tadbirlardir.  Komission  kelishuv  tipi 
ikki shartnomani tuzishni k
o‘
zda tutadi: 

 
bank  (komissioner)  va  mijoz  (komitent) 
o‘
rtasidagi  komission 
shartnoma; 

---

172 
 

 
bank komissioner va uchinchi kelishuv qatnashchisi 
o‘
rtasidagi 
oldi-sotdi shartnomasi, qoida b
o‘
yicha, komitent sotib oluvchi qimmatli 
qo
g‘
ozlarni  sotib  olish  shartnomasini  tuzishdan  oldin,  vositachi-bank 
ixtiyoridagi 
o‘
zini  hisobvaraqasiga  pul  mabla
g‘
larini 
o‘
tkazadi. 
O‘
tkazilgan  pul  mabla
g‘
lari  qimmatli  qo
g‘
ozlarni  sotib  olishga 
yetadigan darajada b
o‘
lishi kerak. 
Qimmatli  qo
g‘
ozlar  bilan  operatsiyalarni  audit  qilishda  tijorat 
banklarida 
Davlatning 
qisqa 
muddatli 
majburiyatlari 
bilan 
operatsiyalarining hol
ati, ya’ni ular bilan bog‘
liq hujjatlarning t
o‘
laligi, 
buxgalteriya  operatsiyalarining  qonuniyligi  balansda  t
o‘g‘
ri  aks 
ettirilgani  va  qayta  baholash  tekshiriladi.  Markaziy  bank  tomonidan 
depozit  va  jam
g‘
arma  sertifikatlarining  emissiyasi  va  joylashtirilish 
tekshiriladi.  
Qimmatli  qo
g‘
ozlar  bilan 
o‘
tkaziladigan  operatsiyalar  auditining 
maqsadi: 
1.Bank qimmatli qo
g‘
ozlari bilan operatsiyalari hisobini qonun va 
me’yorlar talablari darajasida amalga oshirayotganligiga amin bo‘
lish; 
2.Qimmatli 
qo
g‘
ozlar 
oldi-sotdisidan 
tushgan 
daromad 
(xarajatlarni) 
o‘
z  vaqtida  daromadlar  (xarajat)  hisobvara
g‘
ida  aks 
ettirilganligini aniqlash; 
 3.Qimmatli  qo
g‘
ozlarga  q
o‘
yilmalar  hisobini  hisobvaraqdagi 
qoldi
g‘
ini tasdiqlash. 
Tekshiruv manbalari: 
- balans; 
- shaxsiy hisobvaraqdan k
o‘
chirma; 
-kunlik qoldiq qiymat; 
-investitsiyalarning taqsimlanishi; 
-qimmatli qo
g‘
ozlar b
o‘
yicha hisobot. 
Auditor tomonidan filialda qimmatli qo
g‘
ozlar auditi k
o‘
paytirish 
imkoniyatlari 
o‘
rganib  chiqilib,  zarur  tavsiyalar  berish  talab  qilinadi. 
Bank  kapitalini  tekshirishda  aksionerlarga  dividendlar  hisoblanishi  va 
t
o‘
lanishi ham bir y
o‘
la tekshirib k
o‘
riladi. 
Bulardan  tashqari  ushbu  b
o‘
limni  tekshirishda  quyidagilarga 
e’tibor qaratiladi:
 
•  aksiyadorlardan  kelib  tushgan 
s
o‘
roqlarni 
o‘
rganib  chiqish, 
ularga javob tayyorlash; 

---

173 
 
• fond portfeli bo‘
yicha hisobotlarning 
o‘
z vaqtida tayyorlanishi va 
kerakli joylarga berilishi; 
• davlat qisqa muddatli obliga
tsiyalari b
o‘
yicha operatsiyalarning 
balansda t
o‘g‘
ri aks ettirilishi va qayta baholanishi; 
• sotib olingan a
ksiya paketlari emitentlarining moliyaviy ahvolini 
o‘
rganish jarayonidagi tahlillarning mavjudligi; 
•  fond  portfeli  yig‘
majildidagi  hujjatlarning  t
o‘
liqligi  (emitent 
balansi,  moliyaviy  natijalar  b
o‘
yicha  hisobotlar,  aksiyadorlar  umumiy 
yi
g‘
ilishi qarorlarining mavjudligi); 
•  hisoblanga
n  dividendlarni  undirish  b
o‘
yicha  olib  borilayotgan 
ishlar ahvoli; 
• birja va birjadan tash
qari  savdodagi  bitimlar  b
o‘
yicha  tuzilgan 
shartnomalarning holati, yuridik ekspertizadan 
o‘
tkazilganlik darajasi; 
•  qimmatli  qog‘
ozlar  operatsiyalaridan  kutilayotgan  zararlarga 
zaxiralarning yaratilishi va boshqalar. 
Tijorat banklarida qimmatli qo
g‘
ozlar bilan operatsiyalar quyidagi 
me’yoriy hujjatlar orqali tartibga solinadi:
 
- 
“
Auditorlik faoliyati t
o‘g‘risida”gi 
qonuni 2000-yil 26-may; 
- 
“
Buxgalteriya hisobi t
o‘g‘risida”
 gi qonuni 2016-yil 13-aprel; 
- 
“
Tijorat banklari tomonidan qimmatli qo
g‘
ozlar bilan 
o‘
tkaziladi- 
gan  operatsiyalarga  va  ularning  boshqa  korxonalar  ustav  kapitalida 
qatnashishga  q
o‘
yiladigan  talablar  t
o‘g‘risida” 
nizom  2008-yil  27-
dekabr; 
- 
“
Tijorat banklarida qimmatli qo
g‘
ozlar bilan amalga oshiriladi- 
gan  operatsiyalarning  buxgalteriya  hisobi  t
o‘g‘risida” 
Y
o‘
riqnoma 
2008- yil 13-dekabr.