O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
5-bob. KREDIT OPERATSIYALARINI RASMIYLASHTIRISH 
VA HISOBGA OLISH AUDITI (MUAMMOLI 
KREDITLARNING AUDITI) 
 
5.1. Tijorat banklarining kredit faoliyatini auditdan 
o‘
tkazish 
tartibi va jarayonlari 
5.2. Tijorat banklari kredit faoliyati auditini rejalashtirish 
5.3. Tijorat banklari kredit siyosati va uning auditi 
5.4. Tijorat banklari kredit portfeli va auditi 
5.5. Tijorat banklari kredit operatsiyalari hisobi auditi 
 
5.1. Tijorat banklarining kredit faoliyatini auditdan 
o‘
tkazish 
tartibi va jarayonlari 
 
Kreditlar  tijorat  banklari  mahsulotining  asosiy  turi  hisoblanib, 
bozor iqtisodiyoti sharoitida x
o‘
jalik subyektlarning joriy va investitsiya 
xarajatlarini  moliyalashtirishning  asosiy  manbai  hisoblanadi.  Banklar 
kreditlar orqali 
o‘
zlarining faoliyatini moliyaviy asosini yaratadilar. 
Kreditlash jarayonini tashkil etishda doimo e’tiborga olinishi zarur 
b
o‘
lgan bir qator y
o‘
nalishlar ishlab chiqilgan: 
Birinchidan, har bir bank mijozni talab va maqsadlarini t
o‘
liq tahlil 
qilib, uni qondirishga e’tibor berishi kerak;
 
Ikkinchidan,  bank  kredit  jarayonini  tashkil  etishda  kreditni 
maqsadi,  turi  yoki  ta’minlanishiga  ta
alluqli  b
o‘
lgan  masalalarni 
aniqlashi kerak; 
Uchinchidan, 
bank 
kredit 
operatsiyasida 
qatnashuvchi 
mutaxassislarini  amal  qilishlari  lozim  b
o‘
lgan  halollik,  tartiblilik  kabi 
ma’naviy qadriyatlarni ham aniqlashi zarur. 
 
Kredit  hujjatlari  yi
g‘
majildi  b
o‘
yicha  quyidagilar  auditdan 
o‘
tkaziladi:  

 
kredit  olish  uchun  berilgan  buyurtmalarning  maxsus  kitobda 
r
o‘
yxatdan 
o‘
tkazilish tartibi; 

 
ajratilgan  kreditlar  b
o‘
yicha  hujjatlarni  rasmiylashtirish  tartibi, 

---

107 
 
hujjatlarning  t
o‘
liqligi,  kredit  qaytarilgan  holatda  hujjatlarning 
belgilangan tartibda arxivga topshirilishi; 

 
kreditlarning  har  bir  turiga  ochilgan  analitik  hisoblarning 
yuritilish tartibi; 

 
kredit  b
o‘
yicha  hisoblangan  foizlarning 
o‘
z  vaqtida  t
o‘g‘
ri 
hisoblanishi, ularning tegishli hisobvaraqlarga 
o‘
z vaqtida 
o‘
tkazilishi; 

 
muddati 
o‘
tgan  kreditlar  hisobini 
o‘
z  vaqtida  buxgalteriya 
hisobvaraqlarida aks ettirish tartibi; 

 
berilgan  kreditlar  uchun  talab  qilib  olingan  muddatli 
majburiyatnomalarning t
o‘
liqligi va ularning hisobi; 

 
kredit portfeli tekshirilgandan s
o‘
ng, y
o‘
l q
o‘
yilgan xatoliklarni 
k
o‘
rsatib  berish  hamda  ularni  bartaraf  etish  va  kredit  portfeli  sifatini 
yaxshilash b
o‘
yicha tadbirlar ishlab chiqilishi talab etiladi.  
 Bank  kredit  faoliyati  auditining  asosiy  maqsadi  kredit 
operatsiyalarini 
amalga 
oshirishda 
ichki 
nazorat 
tizimining 
ishonchliligini baholashdir. 
 Banklarda bankning kredit faoliyatini audit qilish dasturlari ishlab 
chiqilgan b
o‘
lib, shulardan birini k
o‘
rib chiqamiz.  
 Auditning bu dasturi quyidagi besh b
o‘
limdan iborat: 

 
Kredit portfelining umumiy tahlili. 

 
Kredit papkalarni 
o‘
rganish. 

 
Kredit operatsiyalari b
o‘
limi faoliyati. 

 
Kredit q
o‘
mitasi faoliyati. 

 
Kredit faoliyati tekshiruvlari b
o‘
yicha auditorlik xulosasi. 
 1.  Kredit  portfelining  umumiy  tahlili  bank  kredit  portfelining 
t
o‘
liqligini,  kredit  faoliyati  samaradorligining  bahosini,  bankning 
boshqa  filiallari  kredit  portfelining  qiyosiy  sifat  xarakteristikasini 
ta’minlaydi.
 
Kredit  portfelining  umumiy  tahlili  quyidagi  uch  asosiy  qismdan 
iborat: 

 
kredit  portfelining  tahlilida  kreditlarning  joriy  holati,  muddati, 
iqtisodiy  tarmo
g‘
i,  foiz 
stavkasi,  ta’minot  turi,  sifati,  moliyalashtirish 
manbai va kreditning maqsadi k
o‘
rib chiqiladi. 

 
kredit  faoliyati  samaradorligining  bahosi  quyidagilarni 
o‘
z 

---

108 
 
ichiga  oladi:  aktiv  operatsiyalar  rentabelligining  va  kreditlar  b
o‘
yicha 
kutiladigan  zararlarni  qoplash  uchun  rezervlar  b
o‘
yicha  xarajatlar 
darajasining tahlili; foizli daromadlar tarkibi; rezervlarni shakllantirish 
b
o‘
yicha  xarajatlar;  foizli  xarajatlarni  hisobga  olgan  holda  kredit 
faoliyatining rentabelligi. 

 
bank  filiali  kredit  portfelining  holatini  xuddi  shunday  boshqa 
filiallarniki  bilan  taqqoslash.  Bu  jarayon  kreditlash  samaradorligining 
haqiqiy bahosini ta’minlaydi. 
 
2) Kredit papkalarini 
o‘
rganish tahlili quyidagi 6 qismdan iborat: 

 
kreditni  rasmiylashtirish  kredit  hujjatlarining  qonunchilik  va 
ichki  normativ  talablarga  javob  bera  olishi  inventarizatsiyasini 
ta’minlaydi.
 

 
kreditdan  foydalanish  ssuda  hisobvaraqlaridagi  qoldiqlarning 
aniqligini, kredit resurslar sanasining va ularga belgilangan foizlarning 
t
o‘g‘
riligini, kreditning moliyaviy loyiha shartlariga muvofiq maqsadli 
ishlatilganligini  tekshirishni  ta’minlaydi  jarayon 
quyidagi  masalalarni 
o‘
z ichiga oladi: 

 
kredit resurslaridan foydalanish sanasi (davri); 

 
foydalanish summasi; 

 
kredit  y
o‘
nalishi-qaysi  bankka,  qaysi  tashkilot  hisobvara
g‘
iga, 
qaysi hujjatlar asosida. 

 
mabla
g‘
lardan maqsadli foydalanish. 

 
kredit  shartnomasi  b
o‘
yicha  majburiyatlarning  bajarilishi 
–
 
barcha  muvofiq  hujjatlarning  vaqtida  bankka  yetkazilishi,  biznes  reja 
k
o‘
rsatkichlarining  bajarilishi,  kredit  b
o‘
yicha  qarzdorning  t
o‘
lov 
majburiyatlarini  amalga  oshirishi,  kredit  b
o‘
yicha  foiz  va  komission 
haqlarning t
o‘g‘
ri hisoblanishi. 

 
monitoring-doimiy kuzatuv b
o‘
yicha funksiya va loyiha holatini, 
qarzdor va ta’minot predmetini baholash:
 

 
loyihaning dastlabki monitoringi (kreditni berishgacha); 

 
joyiga borib kreditdan maqsadli foydalanishni tekshirish; 

 
loyihani har kvartalda monitoring qilish; 

 
qarzdorni doimiy monitoring qilish; 

 
ta’minotni har kvartalda monitoring qilish, yilida kamida 2 marta 
qayta baholash; 

---

109 
 

 
kafil va garantni har kvartalda monitoring qilish; 

 
loyiha rentabelligining tahlili; 

 
tekshirish  natijalari  b
o‘yicha  ma’lumotnoma  va  aktlarni 
tayyorlash; 

 
bankning  kredit  q
o‘
mitasi  tomonidan  qarzdorning  kreditdan 
maqsadsiz  foydalanganligi,  qarzdor  yoki  kafil  moliyaviy  holatining, 
garov  predmeti  fizik  holatining  yomonlashgan  hollarda  adekvat 
choralarini 
o‘
z vaqtida q
o‘
llash t
o‘g‘
risida qaror qabul qilish; 

 
muammoli  kreditlar  va  ular  b
o‘
yicha  foizlarni  hisobdan 
chiqarish  b
o‘
yicha  masalalarini  bank  kredit  q
o‘
mitasi  tomonidan 
o‘
z 
vaqtida hal etilishi b
o‘
yicha qarorlar qabul qilish. 

 
kreditning joriy holati b
o‘yicha ma’lumotlarini ochib berish:
 

 
ssuda va muddati 
o‘
tgan qarzdorlik b
o‘
yicha qoldiq; 

 
qarzdorning moliyaviy holati; 

 
kreditning umumiy sifati; 

 
ta’minotning holati;
 

 
shakllantirilgan rezervlar summasi. 
f)  kredit  sifati  b
o‘
yicha  auditorlik  xulosasi-kredit  real  holatining 
bahosi  va  kamchiliklar  mavjud  b
o‘
lganda  ularni  t
o‘g‘
rilash  b
o‘
yicha 
choralar ishlab chiqish; 

 
kredit sifati; 

 
kredit riski bahosi; 

 
shakllantirilgan rezervlar adekvatligi bahosi; 

 
tavsiyalar. 
3) Kredit operatsiyalar b
o‘
limi faoliyati 
–
 ichki nazorat tizimining 
tarkibiy qismi b
o‘lgan joriy nazoratni ta’minlovchi mas’ul bank bo‘
limi 
ishining samaradorligini baholash; 

 
b
o‘
lim t
o‘g‘
risida nizom va ishchilar bilan tanishish; 

 
b
o‘
lim ish rejasi; 

 
kredit inspektorlarining majburiyatlari; 

 
ishchi va b
o‘
sh 
o‘
rinlarning haqiqiy miqdori; 

 
ish tartibi; 

 
kredit  b
o‘
limi  xodimlarining  ish  hajmi  (kredit  loyihalarining 
xodimlar 
o‘
rtasida taqsimlanishi); 

---

110 
 

 
muammoli kreditlar bilan ishlash samaradorligi; 

 
texnik va iqtisodiy 
o‘
sishlarning davriyligi; 

 
kredit ishlarining oldi-berdi aktlarining mavjudligi; 

 
nazorat  qiluvchi  organlar  tomonidan  tashqi  tekshirishlarning 
miqdori, kamchiliklarni y
o‘
qotish b
o‘
yicha choralarning k
o‘
rilishi. 
4) 
Kredit 
q
o‘
mitasi 
faoliyati-tarkibiy 
qismning 
ishini 
samaradorligini  baholash,  ya’ni  bankning  kredit 
funksiyasini  nazorat 
qiluvchi mas’ul shaxsni.
 

 
kredit q
o‘
mita tarkibi va kredit faoliyatiga qatnashishi; 

 
kredit q
o‘
mita majlisini tashkil etish tizimi; 

 
qarorlarni qabul qilishda jamoaviylik; 

 
kredit q
o‘
mitasi protokollarini akt qilish va saqlash; 

 
qarzdorlikni  60-90  kundan  ortiq  muddatga  ch
o‘
zilishi  mavjud 
b
o‘
lgan  hollarda 
o‘
stirmaslik  maqomini  berish  b
o‘
yicha 
o‘
z  vaqtida 
qarorlar qabul qilish; 

 
kreditlarni  qayta  tasniflash  va  shakllantirilgan  rezervlar 
adekvatligi b
o‘
yicha qarorlarni 
o‘
z vaqtida qabul qilish; 

 
muammoli  kreditlar  va  ular  b
o‘
yicha  foizlarni  hisobdan 
chiqarish b
o‘
yicha 
o‘
z vaqtida qarorlarni qabul qilish. 
5)  Kredit  faoliyati  natijalari  b
o‘
yicha  auditorlik  xulosasini 
tayyorlash-tekshirishning yakuniy bosqichi b
o‘
lib, ichki nazorat tizimini 
ishonchliligining yakuniy bahosini chiqarishga qaratilgan. 
 Hujjatlarni tanlama tekshirishda quyidagilar zarur: 

 
barcha  hujjatlar  yi
g‘
indisiga  natijalar  ekstropolyatsiyasini 
amalga oshirish; 

 
hujjat  xatoliklari  miqdorini  va  umumiy  hajmdagi  ulushini, 
qiymat xatoliklari va oborotdagi ulushini aks ettirish; 

 
ichki nazoratning risk darajasini baholash; 

 
ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash; 

 
kamchiliklar sodir b
o‘
lishining asosiy sabablarini aniqlash; 

 
aniqlangan  kamchiliklarni  y
o‘
qotish  b
o‘
yicha  tavsiyalarni 
tayyorlash. 
Xulosa  qilib  aytganda,  ushbu  dastur  doirasida  auditorlik 
tekshiruvini  amalga  oshirish  kredit  faoliyatining  barcha  ahamiyatga 
molik b
o‘
lgan joylarini t
o‘liq qamrab olishini ta’minlaydi.
 
 

---

111 
 
Kredit  operatsiyalari  yetarli  darajada  k
o‘
p  qirrali  va  murakkab 
b
o‘
lib,  ularni  amalga  oshirishda  bankda  bir  qancha  xatoliklar  va 
buzilishlar  r
o‘
y  berishi  mumkin.  Auditor  tijorat  banklari  kredit 
faoliyatini  audit  qilishda  ushbu  xato  va  qonunbuzarliklarni 
o‘
rganib 
chiqishi  kerak.  Ularni  kredit  ishining  alohida  y
o‘
nalishi  b
o‘
yicha 
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 

 
kredit ishini tashkil etishdagi xatolar; 

 
kredit 
shartnomalari 
va 
garov 
operatsiyalarini 
rasmiylashtirishdagi xatolar; 

 
aktiv  va  passiv  kredit  operatsiyalarini  amalga  oshirishdagi  va 
ularni buxgalteriya hisobida aks ettirishdagi xatolar; 

 
ssudalar b
o‘
yicha y
o‘
qotishlar uchun zaxiralarni tashkil qilish va 
ulardan foydalanishdagi xatolar. 
Kredit ishini tashkil etishdagi xatolar: 

 
bank kredit siyosati t
o‘g‘
risidagi nizomning y
o‘
qligi;  

 
kredit operatsiyalarini amalga oshirishda limit va cheklovlarning 
o‘
rnatilmaganligi;  

 
berilgan ssudalarning yetarlicha asoslanmaganligi; 

 
qarzdorga  kredit  berishda  uning  moliyaviy  holati  t
o‘
liq 
qilinmaganligi; 

 
qarzdorning kredit tarixi 
o‘
rganilmaganligi; 

 
kreditlanadigan  bitimda  biznes-reja  va  texnik-iqtisodiy  asos 
tahlilining qilinmaganligi; 

 
kreditni berishda bank tomonidan kredit riskini baholamaslik; 

 
berilgan kreditlardan maqsadli foydalanishni nazorat qilmaslik; 

 
kredit shartnomalaridan bajarilishi va qarzdor moliyaviy holati 
ustidan nazoratning b
o‘
sh tashkil qilinganligi; 

 
berilgan  kreditlar  b
o‘
yicha  muddati 
o‘
tgan  qarzdorliklarning 
kelib chiqishiga sabablarni tahlil qilmaslik.  
Kredit shartnomalari va garov operatsiyalarini rasmiylashtirishdagi 
xatolar: 

 
kredit shartnomasida zarur ma’lumotlarning yo‘
qligi; 

 
ba’zi mijozlar kredit papkasining to‘
liq shakllantirilmaganligi; 

 
shartnoma  tuzilganda  qarzdorning  mulk  obyektiga  egalik 

---

112 
 
huquqini beruvchi hujjat va su
g‘
urta polisining y
o‘
qligi; 

 
Aktiv  va  passiv  kredit  operatsiyalarini  amalga  oshirishdagi  va 
ularni buxgalteriya hisobida aks ettirishdagi xatolar: 

 
balansdan tashqari hisobvaraqlarda garov predmetining not
o‘g‘
ri 
aks etishi, garov mulki analitik hisobining y
o‘
qligi; 

 
muddati 
o‘
tgan  kreditlarni  tegishli  hisobvaraqlarga 
o‘
z  vaqtida 
o‘
tkazmaslik; 

 
balansdan tashqari hisobvaraqlarni 
o‘
z vaqtida yopmaslik. 
Kreditlash  jarayonini  tashkil  etish,  korxona  va  tashkilotlarni 
moliyaviy ahvolini tahlil qilish kabi masalalarni t
o‘g‘
ri amalga oshirish 
kredit  riskini  oldini  olishga,  hamda  bank  kredit  portfelini  sifatini 
yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘
rsatadi. Bu kredit siyosati elementlarini 
t
o‘g‘
ri tashkil qilinganligini ijobiy natijasi hisoblanadi.