O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
2.3. Tashqi audit tekshiruvlarini tashkil qilish 
 
 
“O‘
zbekiston  Respublikasi  banklarida  audit  tekshiruvlarini 
o‘
tkazish  t
o‘g‘risida” 
nizomga
10
  asosan  tijorat  banklari  auditorlik 
tekshiruvlarini 
o‘
tkazish  uchun  Markaziy  bankning  banklarda  audit 
tekshiruvlarini 
o‘
tkazish  huquqini  beruvchi  sertifikatga  ega  b
o‘
lgan 
auditorlik tashkilotini mustaqil ravishda tanlaydi deb k
o‘
rsatilgan.
‚
 
 Banklarning  auditorlik  tekshiruvlari  har  yili  yillik  hisobot 
b
o‘
yicha 
o‘
tkaziladi.  Tekshiruv  natijalari  b
o‘
yicha  hisobotning 
t
o‘g‘
riligini  tasdiqlaydilar,  shuningdek
‚
  banklarning  yillik  hisobotiga 
ilova  qilingan  holda  rasmiy  auditorlik  xulosasini  beradilar.  Auditorlik 
xulosasisiz  bankning  yillik  hisoboti  Markaziy  bank  tomonidan  qabul 
qilinmaydi va matbuotda chop etilmaydi. 
Auditorlik  hisobotida  audit  amaldagi  qonunchilik  va  auditning 
xalqaro andozalariga muvofiq 
o‘
tkazilgani t
o‘g‘
risida fikr bildirilmasa, 
auditorlik  hisoboti  mazkur  nizom  talablariga  javob  bermaydi  deb 
hisoblanib,  ushbu  auditorlik  hisoboti  Markaziy  bank  tomonidan  qabul 
qilinmaydi.  Bu  bilan  Markaziy  bank  bank  auditi 
o‘
tkazilayotganda 
me’yoriy hujjatlarga, tartib va metodologiyaga rioya etilishini nazorat 
qiladi. Bu vazifa bilan Mark
aziy bankning “Tijorat banklariga litsenziya 
berish va ular faoliyatini tartibga solish departamenti” shug‘
ullanadi. 
 Bank  auditining 
o‘
ziga  xos  qiyinchiligidan  biri  ichki  va  tashqi 
audit  tekshiruvlari  ma
’lumotlarining  maxfiyligidir.  Chunki  Markaziy 
bankni
ng  “O‘
zbekiston  Respublikasi  banklarida  audit  tekshiruvlarini 
o‘
tkazish  t
o‘g‘
risida
ˮ
gi  nizomning  9.5  bandiga  k
o‘
ra  auditor  ish 
davomida 
o‘
ziga  ma
’lum bo‘
lgan  maxfiy  axborotlarni  sir  saqlanishini 
ta’minlashi  va  alohida  ruxsatsiz  uch
inchi  shaxslarga  oshkor  etmasligi 
shart deb belgilab q
o‘
yilgan. 
                                                           
10
 
O‘zbekiston  Respublikasi  banklarida  audit  tekshiruvlarini  o‘tkazish  to‘g‘risida  nizom”  Adliya  vazirligidan 
04.11.2000y. 982-son bilan 
ro‘yxatga
 olingan. 

---

41 
 
Bank majburiy auditorlik tekshiruvidan b
o‘
yin tovlaganligi uchun 
qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda  javobgarlikka  tortiladi. 
Undirilgan jarima jarima solish t
o‘g‘
risidagi qaror topshirilgan kundan 
boshlab  10  kun  ichida  t
o‘
lanib,  t
o‘
liq  miqdorda  respublika  byudjetiga 
o‘
tkaziladi.  Agar  jarima 
o‘
z  vaqtida  t
o‘
lanmasa,  soliq  qonunchiligiga 
muvofiq penya hisoblangan holda s
o‘
zsiz undirib olinadi.  
Jarima  undirilishi  x
o‘
jalik  yurituvchi  subyektni  majburiy 
auditorlik  tekshiruvdan 
o‘
tishdan  ozod  qilmaydi.  Majburiy  auditorlik 
tekshiruvidan b
o‘
yin tovlaganligi uchun undiriladigan jarima stavkalari 
eng  kam  oylik  haqining  100  baravaridan  500  baravarigacha 
tabaqalashtirilgan.  
Bu  yerda  bank  boshqaruvi  bankning  yillik  faoliyati  b
o‘
yicha 
moliyaviy  hisobot  tayyorlash  uchun  javobgardir.  Bank  kengashi  esa 
malakali 
auditor jalb qilishni ta’minlashga javobgardir.
 
Tashqi  audit  tekshiruvi  natijasida  kapitalning  yetarliligi, 
kreditlarning  tasniflanishi,  kreditlar  b
o‘
yicha  ehtimoliy  y
o‘
qotishlarga 
qarshi zaxiralarni tashkil qilinishi, bank boshqaruvi jarayonida va bank 
siyosati  b
o‘
yicha  tavsiyalar  bergan  holda  tavakkalchilik  hamda 
likvidlikni boshqarish b
o‘
yicha savollarga javob berishi kerak. Bundan 
tashqari  auditorlar  tomonidan  banklarning  moliyaviy  hisobotlarini 
buxgalteriya  hisobining  xalqaro  standartlariga  mos  kelishi,  Markaziy 
bank  tomonidan 
o‘
rnatilgan  tartib-qoidalar,  shu  jumladan  iqtisodiy 
normativlarga rioya qilinishi, banklarda korporativ boshqaruv sifati va 
samaradorligi  holatiga  aniq  baho  berilishi  shart.  Firibgarlik, 
qalbakilashtirish  hamda  qasddan  analitik  hamda  sintetik  hisobga 
o‘
zgartirishlar  kiritish,  bank  qonunchilik  hujjatlarini  buzish  faktlarini 
ochishga e’tibor qaratish kerak. 
 
Iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida 
O‘
zbekiston  Respublikasi 
Markaziy banki tomonidan tijorat banklarini tashqi auditdan o
‘
tkazishda 
auditorlik  tashkilotlari  oldiga  yangi  talablar  q
o‘
yilmoqda. 
O‘
zbekiston 
Respublikasining  “Auditorlik  faoliyati  to‘g‘risida”gi 
qonunning  10-
moddasiga  muvofiq  banklar  har  yili  majburiy  auditorlik  tekshiruvidan 
o‘
tishlari lozimligi belgilangan. Tashqi auditning asosiy buyurtmachilari 
davlat  boshqaruv  organlari,  ta’sischilar,  investorlar,  kreditorlar,  soliq 
idoralari, markaziy bank va boshqalar manfaatdorlar hisoblanadi. 
 

---

42 
 
“Banklar  va  bank  faoliyati  to‘g‘risida”gi  qonunning  43
- 
moddasida:  “Banklarning
  faoliyati  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega b
o‘
lgan 
auditorlar tomonidan har yili tekshirilib turilishi lozim. Audit, xususan, 
kapitalning  yetarliligini  baholash,  ssudalarni  tasniflash,  ssudalar 
b
o‘
yicha  zararlarni  qoplash,  tavakkalchilikni  va  likvidlikni 
o‘
lchashni 
o‘z ichiga oladi” deb ta’kidlangan. 
 
Tashqi auditning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  
- bank faoliyatiga oid qabul qilingan qonunlar, nizomlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlarga to‘
liq amal qilinishini tekshirish;  
-  bank  mulkidan  maqsadli  foydalanishni  va  samaradorligini 
tekshirish; 
-  chetdan  jalb  qilingan  sarmoyalardan  t
o‘g‘
ri  foydalanishini 
tekshirish; 
-  soliqqa  tortiluvchi  k
o‘
rsatkichlar,  soliqlarning  t
o‘g‘
ri 
hisoblanishini va byudjetga t
o‘
liq 
o‘
tkazilishini tekshirish; 
Tashqi  audit  betaraf  va  daxlsiz  auditorlar  va  auditorlik 
tashkilotlari  tomonidan 
o‘
tkaziladi.  Ushbu  tashqi  auditning  asosiy 
obyektlari  quyidagilardan  iborat:  moliyaviy  natijalar; 
o‘
zaro  hisob-
kitoblar  operatsiyalari,  shu  jumladan  eksport 
–
  import,  barter 
operatsiyalari,  qimmatbaho  qo
g‘
ozlar,  kreditlash  bilan  bo
g‘
liq 
operatsiyalar.  
Tashqi  audit 
–
  banklarning  buxgalteriya  hisobi  va  moliyaviy 
hisobotining  haqiqiyligini  obyektiv  baholash  maqsadida  shartnoma 
asosida  auditorlik  kompaniyalari  yoki  yakka  auditorlar  tomonidan 
o‘
tkaziladi.  Tashqi  auditning  asosiy  xususiyatlaridan  biri 
–
  bu  mijoz 
bankka  nisbatan  hech  qanday  manfaati  b
o‘lmagan,  ya’ni  uning 
ta’sischisi, boshlig‘
i  yoki  boshqa  lavozimida  ishlamaydigan,  mustaqil, 
xolis auditor tomonidan 
o‘
tkazilishidadir. Agarda auditor tekshirayotgan 
bankning mijozi, ta’sischisi, yoki boshqa aloqador shaxs bo‘
lsa, u holda 
auditorlik  faoliyati  uchun  berilgan  litsenziya  bekor  qilinishi  ham 
mumkin.  
Tashqi audit bankning moliya faoliyatini baholash hamda uning 
moliyaviy  hisobotini  tasdiqlash  uchun 
o‘
tkaziladi.  Bundan  tashqari 

---

43 
 
tashqi  audit  bank  xarajatlarini  minimallashtirish  va  foydani 
maksimallashtirish  maqsadida  ularning  faoliyatini  yaxshilash,  hisob 
ishlarini tashkil qilish, valyuta operatsiyalarni tashkil qilish, banklarning 
qimmatli  qo
g‘
ozlar  bilan  operatsiyalarini  rivojlantirish,  soliqqa  tortish 
b
o‘
yicha takliflar beradi. Tashqi audit natijalari bankning buxgalteriya 
hisobi  holati,  ichki  nazorat  tizimi  ahvoli,  yillik  moliyaviy  hisoboti 
ishonchliligini tasdiqlovchi xulosada bayon qilinadi. 
Auditning maqsadi auditor bankka nima maqsadda kelganligi va 
tekshirish bank uchun qanday ahamiyatga ega b
o‘
lishi bilan belgilanadi. 
Audit  davomida  ish  olib  boriladigan  tekshiruv  obyektlari  dasturda 
k
o‘
rsatiladi.  Eng  avvalo,  bank  faoliyatida  va  uning  moliyaviy 
natijalarining  shakllanishida  eng  muhim  ahamiyatga  ega  b
o‘
lgan 
moliyaviy k
o‘
rsatkichlari tanlab olinadi. 
Agar  tekshirilishi  lozim  b
o‘lgan  ma’lumotlar  bazasi  noto‘g‘
ri 
tanlansa,  bunga  auditor  javobgar  hisoblanadi.  Har  bir  tekshiriladigan 
bazada tekshirish turi 
–
 t
o‘
liq yoki tanlov y
o‘
li bilan belgilanadi.  
O‘
zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan tijorat banklari 
har yili bir marotaba majburiy auditdan 
o‘
tkazilishi lozim. 
Banklarni  auditorlik  tekshiruvdan 
o‘
tkazishning 
o‘
ziga  xos 
xususiyatlari 
O‘
zbekiston  Respublikasining  Markaziy  bank  tomonidan 
belgilanadi.
11
 
Banklar  «O‘
zbekiston  Respublikasi  banklarida  audit  tekshiruv-
larini 
o‘
tkazish t
o‘g‘risida»gi 
nizomga asosan tijorat banklari faoliyati 
har yili 
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy bankining banklarda audit 
tekshiruvlarini 
o‘
tkazish  huquqini  beruvchi  sertifikatiga  ega  b
o‘
lgan 
auditorlik tashkilotlari tomonidan tekshirilishi shart. 
Auditorlik  tashkilotlari  audit  tekshiruvi  natijalari  b
o‘
yicha 
banklarning  moliyaviy  hisobotlarining  t
o‘g‘
riligi  va  haqqoniyligini 
ushbu  Talablarni  inobatga  olgan  holda  muvofiq  tasdiqlaydilar  (yoki 
tasdiqlamaydilar) hamda banklarning yillik hisobotiga ilova qilinadigan 
rasmiy auditorlik xulosalarini beradilar. 
Banklar  har  yilgi  moliyaviy  hisobotni  unda  k
o‘
rsatilgan 
ma’lumotlarning  to‘g‘
riligini  auditorlar  tasdiqlagach,  hisobot  yili 
tugaganidan s
o‘ng birinchi maygacha e’lon qilishlari shart. 
 
                                                           
11
 
O‘zbekiston  Respublikasi Prezidentining 24.07.1996 yildagi PF
-1500 
–sonli “Respublikada bank auditi  tizimini  
rivojlantirish  chora-
tadbirlari to‘g‘risida”  
farmoni. 

---

44 
 
 Auditorlik tashkiloti tomonidan haqqoniyligi tasdiqlanadigan va 
matbuotda  chop  etiladigan  bankning  moliyaviy  hisobotlari  milliy 
valyuta 
–
  s
o‘
mda  tuzilishi  shart.  Tomonlarning 
o‘
zaro  kelishuviga 
asosan, mazkur hisobotlar boshqa valyutalarda ham tuzilishi mumkin. 
 
Auditorlik  tashkiloti  bir  bankning  auditorlik  tekshiruvini  uch 
yildan  ortiq  ketma-ket 
o‘
tkazish  huquqiga  ega  emas.  Banklarda 
auditorlik  tekshiruvini 
o‘
tkazish  jarayonida  auditorlar  bilan  hamkorlik 
qilish  maqsadida  bankning  mas’ul  xodimlaridan  iborat  ishchi  guruh 
tashkil  etiladi.  Mazkur  ishchi  guruh  tarkibi  bank  boshqaruvi  raisining 
farmoyishiga  asosan  tayinlanadi.  Banklarda  moliyaviy  yil  yakunlari 
b
o‘
yicha 
o‘
tkaziladigan auditorlik tekshiruvlari hisobot yili tugaganidan 
keyingi  yilning  20  apreliga  qadar  t
o‘
liq  yakunlanishi  shart.  Tijorat 
banklarida auditorlik tekshiruvlari yakunlangach, 
o‘
n kun muddat ichida 
auditorlik  hisoboti  va  xulosasi,  shuningdek
‚
  auditorlik  tashkiloti 
tomonidan 
haqqoniyligi 
tasdiqlangan 
bankning 
moliyaviy 
hisobotlarining  asl  nusxalari  bank  tomonidan  Markaziy  bankka  davlat 
tilida  va  rus  tilida  taqdim  etilishi  lozim. 
Banklar  «O‘
zbekiston 
Respublikasi  Markaziy  banki  tomonidan  tijorat  banklarining  chop 
etiladigan  yillik  moliyaviy  hisobotlariga  q
o‘
yiladigan  talablar 
t
o‘g‘risida»gi 
nizomga 
asosan 
banklar 
auditorlik 
tekshiruvi 
tugallangandan  s
o‘
ng  10  kun  ichida  auditorlik  tashkilotlari  tomonidan 
haqqoniyligi  tasdiqlangan  moliyaviy  hisobotlar  t
o‘
plamini  matbuotda 
chop etilishini ta’minlashlari va uch kun muddat ichida Markaziy bankka 
ushbu nashr nusxasini taqdim etishlari shart.  
Banklar auditorlik tekshiruvi 
o‘
tkazish t
o‘g‘
risidagi shartnomani 
tuzishda yuqorida qayd etilgan muddatlarni e’tiborga olmagan taqdirda, 
Markaziy bank ularga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan choralarni 
q
o‘
llaydi.  Auditorlar  tekshiruv  jarayonida  bankdan,  bank  Kengashi  va 
Boshqaruvidan  mustaqil  b
o‘
lishlari  shart.  Tekshiruvni  amalga 
oshiruvchi  auditorlar  bank  bilan  aloqador  shaxs,  shuningdek
‚
  shaxsiy, 
moliyaviy va 
o‘
zaro ish munosabatlariga ega b
o‘
lmasliklari lozim.