O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

yicha hisobotni tuzilishi 
 
6.1. Tijorat banklarda daromadlarni shakllantirilishini  
audit qilish 
 
Tijorat banklarini audit tekshiruvidan 
o‘
tkazishdan oldin, bankning 
daromadlari  va  tarkibini  bilib  olish  zarur.  Bank  xizmat  k
o‘
rsatishi  va 
bank  mahsulotlarini  sotish  evaziga  oladigan  tushumlari  miqdori 
bankning  daromadlarini  anglatadi.  Bankning daromadlari  asosan  aktiv 
operatsiyalar natijasida yuzaga keladi. Mamlakatimiz amaliyotida tijorat 
banklari daromadlarini ikki turga b
o‘
linadi: 

 
Foizli daromadlar; 

 
Foizsiz daromadlar. 
 
 
 
 
 
 
 
2-rasm.
Tijorat banklari daromadlari tasnifi
22
 
Foizli daromadlar 
–
 oldindan shartnoma asosida belgilangan foiz 
stavkasi  b
o‘
yicha  hisoblanadi.  Daromadlar  har  bir  faoliyat  turidan 
                                                           
22
 
Куницына  Н.Н.,  Хисамудинов  В.В.  Банковский  аудит  Учеб.  пособие.  2
-
е  изд.,  доп.  М.:  Финансы  и 
статистика, 
2014
. 216 с
 
Bank daromadlari 
Foizli daromadlar 
Foizsiz daromadlar 

---

141 
 
turlicha  kelishi  mumkin.  Aktiv  operatsiyalardan  keladigan  daromad 
umumiy    daromadlarning  asosiy  salmo
g‘
ini  tashkil  etadi.  Kredit 
operatsiyalaridan  olinadigan  daromadlar  bank  faoliyatida  eng  muhim 
ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Bank daromadlarining har bir hisobi alohida tekshirilib, natijalari 
hisobotda aks ettirilishi kerak. 
Hisobot 
davridagi 
daromadlar 
va 
xarajatlarni 
t
o‘g‘
ri 
shakllanganligini 
tekshirish 
jarayonida 
quyidagi 
auditorlik 
protseduralari amalga oshiriladi: 

 
hisobot davridagi xarajatlar tekshiriladi; 

 
xorijiy  valyutalarda  amalga  oshirilgan  bank  xarajatlarini 
hisobi t
o‘g‘
ri aks ettirilganligi tekshiriladi; 

 
hisobot davridagi daromadlar tekshiriladi; 

 
 xorijiy  valyutalarda  olingan  bank  daromadlarini  hisobi 
t
o‘g‘
ri aks etirilganligi tekshiriladi. 
Moliyaviy  natijalarni  shakllanishi,  bank  foydasini  taqsimlanishi 
va ishlatilishi t
o‘g‘
riligini aniqlashda quyidagi auditorlik protseduralari 
amalga oshiriladi: 

 
hisobot  yilida  foyda  (ziyon)ni  shakllanishini  t
o‘g‘
riligi 
tekshiriladi; 

 
o‘
taydigan  yilda  foyda  (ziyon)ni  t
o‘g‘
ri  shakllanganligini 
tekshirish; 

 
bank  foydasini  ishlatilishi  tartibiga  rioya  etilganligi 
tekshiriladi; 

 
bank  foydasini  taqsimlanishi  tartibiga  rioya  etilganligi 
tekshiriladi. 
Daromadlarning 
o‘
z  vaqtida  tegishli  hivobvaraqlarda  t
o‘g‘
ri  aks 
ettirilishi,  daromad  va  xarajatlarning  har  bir  moddasining  jami 
daromadlardagi hissasi birma-bir tahlil qilinadi. 
Bunda  oxirgi  sanaga  bank  kunlik  balansi  olinib,  daromad  va 
xarajatlar ahvoli tahlil qilinadi. Bularni k
o‘
rishda daromad va xarajatlar 
smetasi tuzilishi va unga amal qilinishi taqqoslangan holda tekshirilib, 
zaruriy izohlar berib 
o‘
tiladi. 
 

---

142 
 
Bundan  tashqari  daromad  va  xarajatlarni 
o‘
tgan  davr  bilan 
taqqoslagan holda ham tahlil qilinadi. 
Bank 
daromadlarining 
qonuniyligini 
tekshirish 
audit 
tekshiruvlarninig asosini tashkil qiladi. 
Daromadlarni  foizli  va  foizsiz  qismlarga  b
o‘
lib,  ularning  hissasi 
aniqlanib,  har  biri  alohida  tekshiriladi.  Kreditlar  b
o‘
yicha  foizli 
daromadlarni  tekshirishda  kreditlar  uchun  foizlar  qayta  hisoblanib 
k
o‘
riladi.  Ularning  stavkalari  kredit  shartnomalari  bilan  solishtiriladi. 
Komission  daromadlar  (debet  oborot)  ham  qayta  hisoblab  chiqiladi 
(tanlov  asosida),  ularning  shartnomalar  asosida  undirilayotganligiga 
ishonch  hosil  qilish  maqsadida  shartnomalarning  tuzilishi,  ularning 
shartnomada k
o‘
rsatilgan foizlar b
o‘
yicha undirilganligi tekshiriladi. 
Yuqoridagi tartibda bank daromadi barcha moddalarining har biri 
alohida tekshirilib, hisobotda aks ettiriladi.  
Bundan  tashqari  buxgalteriya  hisobi  va  hisoboti  amaliyotlarini 
tekshirishda  filial  tomonidan  soliqlarning  hisoblanishi  va  t
o‘
lanishi 
Adliya  vazirligi  tomonidan  2007-yil  9-avgustda  1701-son  bilan 
r
o‘
yxatga  olingan  Markaziy  Bankning  Tijorat  banklari,  kredit 
uyushmalari va mikrokredit tashkilotlari tomonidan byudjetga soliqlarni 
hisoblash  va  t
o‘
lash  tartibiga  asosan  t
o‘
liq  qayta  hisob-kitob  qilib 
k
o‘
riladi. 
Bankning  daromadliligi,  birinchi  navbatda,  xarajatlarni 
kamaytirishga  bo
g‘
liq.  Bank  ishi  texnologiyasidagi  muvaffaqiyatlar 
joriy xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. 
Odatda,  banklar 
o‘
z  zimmasiga  operatsiya  xarajatlari,  ustama 
foizlarga  ketgan  mabla
g‘
lar,  shuningdek,  kredit  riski  bilan  bo
g‘
liq 
b
o‘
lgan  y
o‘
qotishlarni  qoplash  uchun  ajratmalarni  oladilar. 
Buxgalteriya  hisobi  t
o‘g‘
risidagi  qonunga  binoan  mamlakatimizda 
hisoblash tamoyiliga asoslanib bank daromadlari va xarajatlari hisobga 
olinadi  va  hisobda  aks  ettiriladi.  Tijorat  banklari  buxgalteriya  hisobi 
boshqa  x
o‘
jalik  yurituvchi  subyektlar  buxgalteriya  hisobidan  farq 
qiladi.  Uni 
o‘
zining  maxsus  hisobvaraqlar  rejasi  mavjud  va  bank 
daromadlari va xarajatlari mana shu hisobvaraqlarda aks ettiriladi. 
 

---

143 
 
Respublikamiz  yirik  tijorat  banklarida  foizsiz  daromadlar 
hajmidagi salmo
g‘
i 50 foizdan yuqori darajani tashkil etmoqda. Jahon 
banki ekspertlarining fikriga k
o‘
ra, tijorat banklari yalpi daromadining 
kamida 70 foizi foizli daromadlardan tashkil topishi lozim.
23
 
Tijorat banklari daromadlari va xarajatlarini audit qilishda har bir 
balans  moddalari  shaxsiy  hisobvaraq  aylanmalari  bilan  solishtirib 
chiqishdan  boshlanadi.  Auditor  bankka  kelgach  dastlab  bank  bosh 
buxgalteridan  bankning  kunlik  balansini  s
o‘
raydi.  Undagi  qoldiqlarni 
birma-bir  tekshirib  chiqadi.  Balans  va  uning  moddalari  shaxsiy 
hisobvaraqlar  qoldiqlariga  tengligi  tekshirilgach,  auditor  dasturlar 
tengligini  tekshirishni  boshlaydi. 
«A» 
bank  filialida  IABS  dasturi  va 
RS_Bank dasturlari ishlatiladi. Har bir berilgan kredit ikki dasturda ham 
bir xil kiritilishi va ulardagi qoldiq doimo teng b
o‘
lishi lozim. Auditor 
har  doim  dastur  bilan  ish  yuritadi.  Uning  ishchi  dasturi  taxminan 
quyidagicha b
o‘
ladi: 
17-jadval