15.1
Balans tarkibi tahlili
15.2
Foyda va zararlar tarkibini tahlili
15.3
Bank faoliyatining natijalari tahlili
16
Audit natijalariga tizimli yondashgan holda bayon etilgan
xulosa
17
Auditorlar tomonidan ish hujjatlari yuritilishi b
o‘
yicha
ish sifati hamda ish rejasining bajarilishi ustidan nazorat
12
Ma’lumotlar asosida muallif tomonidan yaratildi
46
S
o‘
nggi yuz bergan moliyaviy inqiroz banklardagi risklarni
boshqarish, nazoratdagi kamchiliklarni yuzaga chiqarib qolmay, balki
banklarni tashqi auditini sifat darajasini oshirish lozimligini ham yaqqol
k
o‘rsatdi. Bozordagi barqarorlikni ta’minlashda banklarning moliyaviy
barqarorligi muhim ahamiyatga ega ekanligini bilgan holda, moliyaviy
hisobotlar b
o‘
yicha tashqi audit xulosasi naqadar ahamiyatli ekanligini
k
o‘
rsatadi
13
.
“O‘
zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida”gi PQ
-3946 qaroriga asosan
auditorlik xizmatlarining ahamiyatini oshirishga t
o‘
sqinlik qilayotgan
kamchiliklar aniqlanib, auditorlik faoliyatining yanada rivojlanishiga,
boshqarishga oid qarorlarni qabul qilish va korporativ boshqaruv sifatini
oshirish uchun:
birinchidan, auditorlik tashkilotlariga ishonch darajasi past,
shuningdek,
auditorlik
tekshiruviga
moliyaviy
hisobotning
haqqoniyligini tasdiqlashning kafolati emas, balki ortiqcha va malol
keladigan ma’muriy tartib
-taomil sifatida qaralmoqda;
ikkinchidan, auditorlik tashkilotlarini tanlab olish b
o‘
yicha
mavjud cheklovlar va tanlovlar
o‘
tkazish amaliyoti k
o‘
p hollarda
insofsiz, shu jumladan narx borasida insofsiz raqobatni keltirib
chiqaradi, buning oqibatida auditorlik xizmatlari sifati va auditorlik
xulosalarining haqqoniyligi pasaymoqda;
uchinchidan, auditorlarni maxsus tayyorlash va ularning
malakasini oshirishning amaldagi tizimi yuzaki tusga ega b
o‘
lib,
professional tayyorgarlikning va auditorlik xizmatlari sifatining zaruriy
darajasini, shu jumladan auditorlik faoliyatining xalqaro standartlariga
mosligini ta’minlamayapti, bu
esa auditor kasbi nufuzining pasayishiga
olib kelmoqda;
t
o‘
rtinchidan, auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat
qilishning samarali tizimi mavjud emas, bu litsenziyalovchi organning
huquqiy ta’sir choralari cheklangani sharoitida sifatsiz audi
torlik
xizmatlarini k
o‘
rsatish hollariga va auditorlarning insofsiz xatti-
harakatlariga nisbatan tezkor chora k
o‘
rish imkonini bermayapti;
13
Consultative Document External audits of banks March 2014. 140 pg.www.bis.org
47
beshinchidan, auditorlik faoliyatining milliy standartlari
umume’tirof etilgan xalqaro audit standartlariga to‘
liq mos emas, bu esa
xorijiy investorlarda mahalliy korxonalar moliyaviy hisobotlarining
haqqoniyligini
tushunish
k
o‘
nikmasining
shakllanishini
ta’minlamayapti.
Auditorlik xizmatlari bozorining rivojlanishi uchun sharoitlarni
yanada yaxshilash va auditorlik faoliyatini tartibga solishda xalqaro
standartlarga muvofiq zamonaviy yondashuvlarni joriy etish maqsadida:
–
auditorlik
faoliyati
t
o‘g‘
risidagi
qonun
hujjatlarini
takomillashtirish, shu jumladan xalqaro standartlar asosida, auditorlik
xizmatlari sifatini oshirishga va ishbilarmonlar hamjamiyatining
auditorlik tashkilotlari ishi natijalariga ishonchini q
o‘
llab-quvvatlashga
qaratilgan auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat qilishning
ta’sirchan tizimini shakllantirish;
–
yoshlarni auditorlik kasbiga jalb etish, xususan professional
jamoat birlashmalarining tegishli oliy ta’lim muassasalari bilan faol
hamkorligini ta’minlash;
–
auditorlik tashkilotlarining xalqaro auditorlik tarmoqlariga jalb
etilganlik darajasini oshirish, shu jumladan auditorlik tashkilotlarini,
auditorlarni auditning xalqaro standartlarini q
o‘
llash masalalarida faol
uslubiy jihatdan q
o‘
llab-quvvatlashni tashkil etish;
–
auditorlar respublika jamoat birlashmalarining xalqaro audit
standartlarini belgilovchi xalqaro tashkilotlar bilan
o‘
zaro hamkorlik
qilish, ushbu standartlarni q
o‘
llash sohasida jahonning il
g‘
or tajribasini
ommalashtirish b
o‘
yicha faoliyatini faollashtirish.
2019-yilning 1-yanvaridan boshlab:
tijorat tashkiloti, agar u haqdagi axborot Tadbirkorlik
subyektlarining yagona davlat reestriga kiritilgan sanadan boshlab uch
oy davomida auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga
ega b
o‘
lgan auditorlik tashkilotlari reestriga kiritilmagan b
o‘
lsa,
o‘
z
nomida «auditorlik tashkiloti» so‘
zlaridan foydalanishga haqli emas;
auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya
litsenziatga barcha turdagi auditorlik tekshiruvlarini
o‘
tkazish huquqini
beradi;
48
auditorlik tashkilotining ustav kapitali auditorlik tashkiloti
faoliyatini amalga oshirishda bevosita foydalaniladigan mol-mulkdan,
shu jumladan pul mabla
g‘
laridan shakllantiriladi;
auditorlik
tashkiloti
asosiy
ish
joyi
hisoblangan
auditorlarning eng kam soni kamida t
o‘
rt nafar shtatdagi auditordan
iborat b
o‘
ladi;
aynan bitta x
o‘
jalik yurituvchi subyektning auditorlik
tekshiruvi ketma-ket yetti yildan ortiq b
o‘
lmagan muddatda
o‘
tkaziladi;
Faoliyat yuritayotgan auditorlik tashkilotlari 2019-yilning 1-
apreliga qadar mazkur qarorda belgilangan shtatdagi auditorlarning eng
kam soni t
o‘
liq t
o‘ldirilishini ta’minlanishi
belgilandi.
2019-yil 1-yanvardan:
auditorlik tashkilotlari ustav kapitalining eng kam miqdoriga
doir;
auditorlik tashkilotlari rahbarlarining attestatsiyadan
o‘
tishi
b
o‘
yicha;
ustav kapitalida davlat aksiyalari (ulushlari) t
o‘
plami 50
foizdan ortiq b
o‘
lgan korxonalarda tashqi auditni
o‘
tkazish uchun
auditorlik tashkilotini
O‘
zbekiston Respublikasi Xususiylashtirilgan
korxonalarga k
o‘
maklashish va raqobatni rivojlantirish davlat q
o‘
mitasi
va Moliya vazirligi tomonidan belgilanadigan r
o‘
yxat ichidan tanlov
asosida tanlash t
o‘g‘
risidagi talablar bekor qilinsin.
2020-yil 1-yanvardan:
a) hisobot yili yakuni b
o‘
yicha quyidagi shartlardan bir vaqtning
o‘
zida ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari ham har yili majburiy
auditorlik tekshiruvidan
o‘
tishi lozim:
aktivlarning balans qiymati eng kam ish haqining 100 ming
barobar miqdoridan ortiq b
o‘
lsa;
mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan
tushum eng kam ish haqining 200 ming barobar miqdoridan ortiq b
o‘
lsa;
xodimlarning
o‘
rtacha yillik soni 100 kishidan ortiq b
o‘
lsa;
b) auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini faqat Xalqaro
buxgalterlar federatsiyasi tomonidan nashr etiladigan xalqaro audit
standartlari asosida amalga oshiradi;
49
d) majburiy auditorlik tekshiruvlarini
o‘
tkazuvchi auditorlik
tashkilotlari tekshiruvi natijalari
O‘
zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining veb-
saytida e’lon qilinadi.
Malaka sertifikatini dastlab besh yillik muddatga berish,
navbatdagisini
o‘
n yilga, keyin muddatsiz davrga berish rejalashtirildi.
Xalqaro buxgalter sertifikati mavjud b
o‘
lganda auditor malaka
sertifikatini berishni va amal qilish muddatini uzaytirishni, shuningdek,
10 yildan kam b
o‘
lmagan uzluksiz auditor ish staji mavjud b
o‘
lganda
auditor malaka sertifikatining amal qilishini muddatsiz davrga
uzaytirishni malaka imtihonini topshirmasdan amalga oshirish
belgilandi.
Tashqi audit xulosa
lari ma’lumotlarini
tahlil qilish oshkoralikni
cheklashligi sababli “bank siri” to‘g‘
risidagi qonun talablaridan kelib
chiqib maxfiylik ta’minlanishi zarur
Audit standartlari
–
o‘
zining professional faoliyati davomida
hamma auditorlar rioya qilishi lozim b
o‘
lgan yagona asos tamoyillaridir.
Auditor va manfaatdor tomon
o‘
rtasidagi yaxshi munosabatlar
audit samaradorligini oshirishda muhim b
o‘
lgan elementlardan
hisoblanadi. Bank nazorati organlari bank faoliyatini tahlilida
manfaatdor tomon hisoblanadi. Nazorat organlari auditorlar olishi
imkoniyati b
o‘lmagan ma’lumotlarni olishi hamda o‘
z risklarini
baholashi mumkin
14
.
Auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifati darajasini va audit
natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari sudda
auditorlarning haqqoniy ishlaganligining asosi b
o‘
lib xizmat qiladi.
Agar auditor standartdan chekinish qilgan b
o‘
lsa, buning sababini
k
o‘
rsatishi lozim
Ma’lumk
i, xalqaro audit standartlari jahon mamlakatlarida turlicha
q
o‘
llaniladi. Bunga asosiy sabab, ushbu mamlakatlarda buxgalteriya
hisobining turlicha modellari amal qilishidadir. Olimlarning
ta’kidlashicha, hozirgi kunda dunyoda buxgalteriya hisobi va audit
tizimining quyidagi modellari mavjud:
Auditorlik standartlarining quyidagi jihatlari mavjud:
14
Audit of banks: 5 years on Inspiring confidence in financial services initiative 80 rg
.
50
•
unga rioya qilish orqali auditorlik tekshirishning yuqori sifatli
b
o‘lishi ta’minlanadi;
auditorlik tekshirish amaliyotida yangi ilmiy yutuqlarni
q
o‘
llash mumkin;
muayyan vaziyatlarda auditorning xatti-harakatini aniqlaydi.
Jahon mamlakatlarda buxgalteriya hisobi va audit tizimining
turlicha
yuritilishi
hisob
va
audit
sohasida
standartlarni
muvofiqlashtirish va tatbiq etishni taqozo etdi.
Xususan, bu tadbir bilan IAPS, audit amaliyoti b
o‘
yicha xalqaro
q
o‘
mita shu
g‘
ullanadi. IFAC huzuridagi Xalqaro auditorlik amaliyoti
q
o‘
mitasi, yani xalqaro mustaqil auditorlik tashkiloti, (IAPS) auditorlik
faoliyati kam taraqqiy etgan davlatlarda ushbu kasbning mavqeini
k
o‘
tarish maqsadida xalqaro auditorlik standartlarini q
o‘
llashni
muvofiqlashtirib turadi.
Bugungi kunga kelib xalqaro audit standartlarini jahon
mamlakatlari b
o‘
yicha q
o‘
llanilish darajasiga k
o‘
ra quyidagi k
o‘
rinishi
mavjud:
AQSh, Kanada va Buyuk Britaniyaning auditorlik faoliyatida
milliy standartlar amal qilib, xalqaro auditorlik standartlaridan ma’lumot
uchun foydalaniladi;
Avstraliya, Braziliya, Niderlandiya va boshqa davlatlarda xalqaro
auditorlik standartlari milliy auditorlik standartlarini ishlab chiqishda
asos b
o‘
lib xizmat qiladi.
O‘
zbekistonda ham xalqaro audit standartlari
asosida auditning milliy standartlari ishlab chiqilmoqda va amaliyotga
tatbiq etilmoqda;
Malayziya va Nigeriyada milliy standartlar ishlab chiqilmaydi,
ularning auditorlik amaliyotida xalqaro standartlar t
o‘
li
g‘
icha amal
qiladi.
Har bir mamlakatda auditning standartlarini ishlab chiqishda
maxsus tashkilotlar faoliyat yuritadi. Masalan, AQShda standartlarni
ishlab chiqish bilan Moliyaviy hisobot standartlarini ishlab chiquvchi
kengash (FASB) shu
g‘
ullanadi. Ushbu standartlarning amalda
q
o‘
llanilishini nazorat qilish hukumatning Qimmatli qo
g‘
ozlar va
birjalar b
o‘
yicha komissiyasi (SEC) zimmasiga yuklatilgan. FASB va
51
SECning
o‘
zaro hamkorligi tufayli AQShda audit standartlari
q
o‘
llanilishining samarali mexanizmi yaratilgan.
Hozirgi davrda bank nazorati organlari, auditorlar hamda
su
g‘
urtachilar bilan doimo muloqotlar olib borish amaliyoti tashkil
qilingan. Ushbu muloqotlar auditorlik xulosalarini muhimligini
k
o‘
rsatib, bu yuqori darajada tashkil etib kelinmoqda
15
.
Tashqi auditda bankning oldingi auditorlik tekshiruvi natijalari
bilan ham tanishib chiqishi lozim. Auditorlik xulosasi bankning
kelgusidagi barqaror faoliyatiga kafolat bermaydi, lekin
o‘
sha davrdagi
bank faoliyati b
o‘
yicha
o‘
zining xolisona fikrini bildiradi.
Auditning vatani hisoblangan Buyuk Britaniyada esa buxgalteriya
hisobi va audit siyosati asosan nohukumat tashkilotlar tomonidan olib
boriladi. Shu boisdan AQSh va Buyuk Britaniyada qabul qilingan audit
standartlari bir-biriga mos tushmaydi. Fransiyada auditning milliy
standartlarini Milliy kompaniya q
o‘
mitasi tomonidan ishlab chiqiladi.
Ushbu davlatda qabul qilinadigan auditning milliy standartlari xalqaro
standartlarga t
o‘
li
g‘
icha mos keladi, ayrim mutaxassislarning aytishicha,
Fransiyada qabul qilinadigan milliy standartla
r «Xalqaro standartlarning
fran
suzcha varianti» deb yuritiladi.
Umuman olganda, xalqaro auditorlik standartlari jahon miqyosida
audit tizimini unifikatsiyalashga xizmat qiladi. Respublikamiz
iqtisodiyotini yanada rivojlantirish y
o‘
lida auditorlik faoliyatini xalqaro
standartlar asosida tashkil qilish hamda milliy auditorlik standartlarini
qabul qilish jarayonida yuqorida sanab
o‘
tilgan mamlakatlar tajribasidan
foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
-
o‘
zaro hisob
–
kitoblarning t
o‘g‘
ri olib borilishini tekshirish;
- bankning hisob siyosati va unga t
o‘
liq rioya qilinishini aniqlash;
- bankning moliyaviy hisobotining asosli ekanligiga va haqqoniy-
ligiga xolisona baho berishdan iboratdir.
Butunjahon mamlakatlari
o‘
rtasida b
o‘
ladigan savdo-iqtisodiy va
boshqa k
o‘
rinishdagi aloqalar ular
o‘
rtasida b
o‘
ladigan hisob-kitoblarni
15
Economic governance support unit The relationship between banking supervisors and banks' external auditors
170 rg.http://www.sbp.org.pk
52
unifikatsiyalashni taqozo etmoqda. Buning uchun, milliy hisob va audit
tizimlarini yaxlit shaklga keltirish talab qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |