O ‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi chirchiq davlat pedagogika universiteti

Habeas korpus (lot. habeas corpus) — ingliz jinoyat-protsessual huquqi instituti boʻlib, shaxs daxlsizligi tamoyili bilan chambarchas bogʻliq; anglo-sakson huquqiy oilasining boshqa mamlakatlari huquqiy tizimlariga ham kiritilgan. “Xabeas korpus”ga ko‘ra, qamoqqa olingan shaxs yoki uning topshirig‘i bo‘yicha boshqa shaxs sudga o‘zboshimchalik bilan hibsga olish yoki qamoqqa olish to‘g‘risida ariza bilan murojaat qilishi va bunday hibsga olish yoki ushlab turishning qonuniyligini tekshirish uchun uni sudga olib kelish to‘g‘risida maxsus sud qarorini talab qilishi mumkin.


II BOB. JINOYAT HUQUQIDA “HABEAS KORPUS” INSITUTINING AHAMIYATI
2.1. “HABEAS KORPUS” insituti inson huquq va erkinliklarini muhofaza qilishning ishonchli kafolati
AQShda Habeas Corpus Konstitutsiyaga kiritilgan; unga ko‘ra, bu huquqning to‘xtatilishi bosqin yoki isyon (favqulodda holat) sodir bo‘lgan taqdirdagina mumkin.
«Miranda qoidasi» va «Habeas Corpus» tamoyillarini Konstitutsiyada aks ettirish taklif qilindi
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev gumonlanuvchi shaxs qo‘lga olinganda, unga huquqlarini tushuntirish bo‘yicha qoidani («Miranda qoidasi») va «Habeas Corpus» tamoyillarini Konstitutsiyada aks ettirish kerakligini ta’kidladi. Ushbu qoidalar O‘zbekiston qonunchiligida allaqachon belgilangan.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev konstitutsiyaviy komissiya a’zolari bilan uchrashuvda gumonlanuvchi shaxslarning huquqlarini Asosiy qonunda aks ettirish bo‘yicha taklif berdi. Bu haqda davlat rahbarining matbuot kotibi Sherzod Asadov xabar berdi.
«Tahlillar huquq-tartibot organlari tomonidan shaxs qo‘lga olinganda, u nima uchun ushlangani va qanday huquqlarga ega ekani tushuntirilmayotganini ko‘rsatmoqda. Natijada, gumon qilinuvchining huquqlari ushlangan dastlabki vaqtdayoq xavf ostida qoladi», — dedi davlat rahbari.
Ushbu holatlarni oldini olish maqsadida ko‘plab davlatlarning Konstitutsiya va qonunlarida hamda inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlarida aks etgan «Miranda qoidasi»ni qo‘llash lozimligi aytildi. «Ya’ni, shaxsni ushlash chog‘ida uning huquqlari va nima sababdan ushlangani sodda tilda tushuntirilishi shart. Ana shu qoidani Konstitutsiyamizda muhrlab qo‘yishning vaqt-soati keldi, deb o‘ylayman», — dedi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev.
«Bundan tashqari, „Habeas Corpus“ institutini rivojlantirish zarur. Ya’ni, shaxs sudning qaroriga qadar ko‘pi bilan qirq sakkiz soatdan ortiq ushlab turilishi mumkin emas», — dedi u.
Prezident shuningdek, sud tomonidan shaxsni hibsga olish yoki unga nisbatan boshqacha turdagi ozodlikni cheklash haqida qaror belgilangan muddatda qabul qilinmasa, bunday shaxsni darhol ozod qilish kerakligi haqidagi normani Konstitutsiyada aks ettirishni taklif etdi⁷.
Davlat rahbari yaqin qarindoshlari sudlangan fuqarolarni ishga qabul qilmaslik yoki yuqori lavozimlarga tayinlamaslik bilan bog‘liq masalaga ham to‘xtaldi.
«Nima sababdan bir jinoyat uchun butun avlod javob berishi kerak? Otasining qilmishi uchun nega farzandlari yoki aka uchun uka javob berishi lozim?», — deya savol qo‘ydi Shavkat Mirziyoev. «Bunday adolatsiz «tizim»dan endi butunlay voz kechamiz», — dedi u.
Prezident shuningdek, Konstitutsiyaga «Shaxsning sudlanganligi va undan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklashga asos bo‘lishi mumkin emas», degan normani qat’iy yozib qo‘yishni taklif etdi. «„Ozodlikdan mahrum etilgan barcha shaxslarga nisbatan insoniy munosabat va ularning qadr-qimmati ta’minlanishi shart“, degan norma ham Asosiy qonunimizda o‘z aksini topishi zarur», — dedi davlat rahbari.
Ta’kidlash joizki, ushbu tamoyillar O‘zbekiston qonunchiligida aks ettirilgan. Xususan, 2020 yil 15 maydan boshlab huquqni muhofaza qilish organlari (JPK 224 moddasi):
o‘zini tanishtirishi va ushlab turilgan shaxsning talabiga ko‘ra o‘z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni ko‘rsatishi;
gumon qilinuvchiga u jinoyat sodir etishda gumon qilib ushlanganligini ma’lum qilishi;
ushlab turilgan shaxsga advokatga yoki yaqin qarindoshiga telefon qilish yoki xabar berish, himoyachiga ega bo‘lish, ko‘rsatuvlar berishni rad etishga bo‘lgan protsessual huquqlarini tushuntirishi;
ushlab turilgan shaxsga u bergan ko‘rsatuvlardan jinoyat ishiga doir dalillar sifatida uning o‘ziga qarshi foydalanilishi mumkinligini bildirishi;
ushlab turilgan shaxsdan yaqin oradagi ichki ishlar organiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga birga borishini talab qilishi shart.⁸
Ushbu protsessual harakatlar videoyozuv orqali qayd etilishi shart. Protsessual harakatlarni bajarishni kechiktirib bo‘lmaydigan hollarda, ularni videoyozuv orqali qayd etmasdan amalga oshirishga yo‘l qo‘yiladi.
Shaxsni ushlash videoyozuv orqali qayd etilmagan holda, ichki ishlar organi xodimi yoki boshqa vakolatli shaxs ushlab turilgan shaxs yaqin oradagi ichki ishlar organiga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga olib kelinganidan so‘ng videoyozuvdan foydalangan holda uning protsessual huquqlarini tushuntirishi shart. Ushlab turilgan shaxsga videoyozuv uni namoyish qilish orqali tanishtiriladi.
Bundan tashqari, JPK 226 moddasiga ko‘ra, ushlab turish muddati shaxs amalda ushlangan paytdan (erkin harakatlanishga bo‘lgan huquqlarning haqiqiy cheklangan payti) e’tiboran ko‘pi bilan qirq sakkiz soatni tashkil etadi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki prokuror tomonidan zarur va yetarli asoslar taqdim etilganda ushlab turish sudning qarori bilan qo‘shimcha ravishda qirq sakkiz soatga uzaytirilishi mumkin.
Miranda qoidasi (ingl. Miranda warning) — ushlash jarayonida ushlanuvchi o‘zining huquqlari haqida ogohlantirilishi, uni ushlayotgan huquqni muhofaza qilish xodimi esa u aytilayotganlarni tushunayotganligi haqidagi savolga ijobiy javobni olishi kerakligi haqidagi AQShdagi yuridik talab. Huquqlarning qaysi so‘zlar bilan tushuntirilishi huquqni muhofaza qilish organlari vakolatli xodimlari o‘z ixtiyorida bo‘ladi.
Habeas Corpus protsedurasi Angliya huquqiy tizimiga qadim zamonlardan beri ma'lum. Dastlab, adolat va qonun ustuvorligining ommaviy-huquqiy tamoyillari, shuningdek, shaxsning daxlsizligi 1215 yil 5 iyunda Magna Cartada, xususan, San'atda mustahkamlangan. 39, Angliyaning barcha ozod odamlarini o'z tengdoshlarining qonuniy hukmisiz yoki mamlakat hukmisiz o'zboshimchalik bilan hibsga olish, qamoqqa olish yoki mulkdan mahrum qilishdan himoya qilish. 
Habeas Corpus protsedurasi paydo bo'lgan payt haqida bir nechta fikrlar mavjud . Ulardan birinchisi, u Magna Carta nashr etilishidan oldin qo'llanilganligini aytadi; ikkinchisi - Edvardlar davrida (13-asr oxiri - 14-asrlar) paydo bo'lgan narsalar haqida; uchinchisi - Genrix VI davrida (XV asrning birinchi yarmi) foydalanishga kirgan. Dastlab, ushbu tartib xususiy shaxslar tomonidan buzilgan erkinlikni tiklash vositasi va Genrix VII davridan boshlab va hokimiyat vakillari tomonidan ozodlikdan mahrum qilingan hollarda⁹.
Uzoq vaqt davomida protseduraning bajarilishi hech narsa bilan ta'minlanmagan. Sudyalar faqat o'z ixtiyoriga ko'ra farmoyish ( habeas korpus varaqasi ) chiqargan va gumon qilinuvchining erkinligini cheklagan shaxslar tegishli buyruqni asossiz ravishda e'tiborsiz qoldirgan taqdirda hech qanday javobgarlikka tortilmaydi . Bu e'tiborsizlik ko'p jihatdan dissidentlar va fitnachilarga qarshi kurashda qattiq va ekstremal choralarni qo'llagan Tyudorlar va birinchi Styuartlarning absolyutistik siyosati bilan izohlanadi: pillory, qamchilash, burun va quloqlarni kesish va boshqalar.
Bunday buyruqlarni to'xtatish istagida, Jamoatlar palatasi shaxsiy erkinlikni o'zboshimchalik bilan hibsga olish va soliqlardan ta'minlash masalasini ko'rib chiqish uchun maxsus komissiya tuzdi ( Sub'ektning shaxs va mulk erkinligini hisobga olish qo'mitasi ) . Uning tarkibiga Kok, Littleton, Selden, Nuh kabi advokatlar kirdi. Jamoatlar palatasi, Lordlar palatasi va qirol o'rtasidagi erkinlikni cheklash sohasidagi qirollik imtiyozlarini cheklash bo'yicha uzoq davom etgan bahslardan so'ng, 1628 yilda Huquq to'g'risidagi petitsiya ma'qullandi. Biroq o‘zboshimchalik bilan bojxona to‘lovlari joriy etilgani bilan buzilgan. Ularni to'lashdan bosh tortganlar sudda tegishli himoya ololmadi.
Ingliz inqilobining birinchi yillarining qonunchiligi ("Shaxsiy kengash faoliyatini tartibga solish va Yulduzlar palatasining sudini tugatish to'g'risida" gi qonun va "Oliy komissiyani tugatish to'g'risida" gi qonun) eksklyuziv. qirolning yurisdiktsiyasi yo'q bo'lib ketdi, favqulodda sudlar yo'q qilindi; Bundan tashqari, faqat oddiy sud jarayonlarini qo'llash belgilandi. 1679-yil 29-mayda parlament oʻrinlarning koʻpchiligi Whig partiyasi vakillariga tegishli boʻlib , “ Subyekt erkinligi xavfsizligini yanada yaxshilash va dengizdan tashqarida qamoqlarning oldini olish toʻgʻrisida ” gi qonunni qabul qildi aksholda Habeas Corpus akti deb ataladi . Uni joriy etishdan asosiy maqsad mansabdor shaxslar va sudyalar tomonidan suiiste'mollikka chek qo'yishdir. U o'rnatilgan tartibni asrlar davomida o'zgartirmagan.  Sud majlislarida Habeas Corpus : kanslerning Oliy sudi, G'aznachilik sudi, Qirollik sudi, Umumiy da'volar sudi tomonidan chiqarilgan. Ta'til paytida ( ta'til vaqtida ) lord-kansler, lord Privy Seal, G'aznachilik sudi a'zolarining har biri, Qirollik skameykasi va umumiy sud ishlarining sudlari tarkibiga kiruvchi sudyalarning har biri buyruq chiqarishga vakolatli edi .
Buyurtma berish to'g'risidagi so'rov yuqoridagi organlarga uni topshirgan shaxs tomonidan imzolangan yozma ariza shaklida taqdim etiladi (bu kimnidir asossiz ravishda ozodlikdan mahrum qilgan deb hisoblaydigan har qanday shaxs bo'lishi mumkin. mahbusning o'zi) va ikkita guvoh. Ayblanuvchini qamoqqa olish to'g'risidagi farmoyishning nusxasi yoki bunday nusxani olish to'g'risidagi iltimos rad etilganligi to'g'risidagi qasamyod guvohnomasi so'rov bilan birga taqdim etilishi kerak. 1816 yilda chiqarilgan Habeas Corpus akti odatda sudni Habeas Corpus buyrug'ini chiqarishga undash uchun mumkin bo'lgan sabab bo'lishi kerak bo'lgan holatlar to'g'risidagi guvohnoma bilan cheklangan edi. Sud qaror chiqarishga majburdir: birinchidan, sudga murojaat qilish 1679-sonli Habeas Corpus aktining aniq asosida amalga oshirilganda ; va ikkinchidan, sudga ariza umumiy qonun va Habeas Corpus 1816-sonli aktga muvofiq amalga oshirilgan bo'lsa, shaxsning etarli sababsiz hibsga olinganligini ko'rsatadigan asosli asoslar taqdimoti bo'yicha . Sud 1679 yildagi Xabeas Corpus aktida aniq ko'rsatilgan hollarda yoki qamoq jazosi sud qaroriga binoan jazo chorasi bo'lsa, shuningdek, agar sud arizada ko'rsatilgan asoslarni etarli emas deb topsa yoki sud qarorini chiqarishni rad etishi mumkin. aql bovar qilmaydigan.
Habeas Corpus maktubi _ qirol nomidan chiqarilgan, mahbus kimning himoyasida yoki qaramog'ida bo'lsa, (qoida tariqasida, bu qamoqxona boshlig'i, kamdan-kam hollarda sherif) nomiga yuboriladi va bu shaxsga vaqtni ko'rsatgan holda gumonlanuvchini sudga olib kelishni buyuradi. , dastlabki va keyingi hibsga olish sabablari. Buyurtma yuborilgan shaxs o‘z imzosi bilan muhrlangan, chiqarilgan buyruqning asl matnini yozma javob beradi va qamoqqa olinganni sudga olib keladi. Haydash belgilangan muddatda amalga oshiriladi: xulosaning sud joylashgan joyidan uzoqligiga qarab 3-20 kun. 1679 yildagi qonunga binoan uzrsiz sabablarsiz buyruqni bajarmaslik katta miqdorda jarimaga sabab bo'ladi, bir necha marta bajarilmaganlik uchun lavozimdan chetlashtirish va bu harakatdan tashqari - sud qarorlariga bo'ysunmaslik uchun javobgarlik. Faqat ikkita yaxshi sabab bor edi: birinchidan, buyruq yuborilgan sub'ektning, shu mahkumning yo'qligi; ikkinchidan, gumon qilinuvchida uning hayoti yoki sog'lig'i uchun xavfli kasallik bo'lsa¹⁰.
Sud muhokamasida sudning asosiy vazifasi ushlangan shaxsning qonuniy ravishda ozodlikdan mahrum qilingan yoki yo‘qligini aniqlashdan iborat. Bunda mahkumning o‘zi, uni sudga olib kelgan shaxsning javoblari, guvohlarning ko‘rsatmalari ko‘rib chiqiladi. Ayni paytda mahbus yo hibsda (ushlangan ) yoki garov evaziga ozod qilingan ( de die in diem) ). Hakamlarning qarori uchta variantda bo'lishi mumkin. Birinchidan, hibsga olish va keyingi hibsga olishning noqonuniyligi aniqlangach, mahkum to'liq ozod qilinadi. Ikkinchidan, agar shaxs garov evaziga yoki garov evaziga ozod qilish imkoniyatini nazarda tutuvchi huquqbuzarlik sodir etganligi sababli ozodlikdan mahrum qilingan bo'lsa, sud bu shaxsni undan yoki kafillardan garov pulini olgan holda ozod qiladi. Uchinchidan, agar qamoqqa olingan shaxs tomonidan sodir etilgan huquqbuzarlik ozod qilish imkoniyatini nazarda tutmasa, u holda u qamoqda saqlash joylariga qaytariladi. Bu, birinchi navbatda, davlatga xiyonatda ( vatanga xiyonat / davlatga xiyonat ) yoki og'ir jinoyatda ( og'ir jinoyat ) ayblanganlarga tegishlidir.  Biroq, ular ham ma'lum kafolatlarga ega. Demak, mahkumning ishi keyingi sud majlisida ko‘rib chiqilishi kerak. Agar bu sodir bo'lmasa, u keyingi garovga qadar ozod qilinadi. Va agar ish ikkinchi majlisda ko'rilmagan bo'lsa, ayblanuvchi to'liq va yakuniy ozod etilishi kerak.
Shuni ta'kidlash kerakki, 1679 va 1816 yillardagi aktlar e'lon qilingan taqdirda ham, odamlarning shaxsiy erkinligi daxlsizligi mutlaq emas edi. Angliya tarixida Habeas Corpus aktining ( Habeas Corpus Suspension Acts ) to'xtatilishi bilan bog'liq ko'plab holatlar mavjud . Suspenziyalarning birinchi to'lqini yakobitlarga qarshi kurash (1689-1746) bilan bog'liq. 1679 yilda "Janob hazratlarining hukumatga qarshi g'arazli niyatda gumon qilish uchun asosli asosga ega bo'lgan shaxslarni hibsga olish va qamoqqa olish vakolati to'g'risida" gi qonun chiqarildi va uning qabul qilinishiga qirol Uilyam III ning qarshiligi sabab bo'ldi. taxtga da'vogarlik qila oladigan Jeyms II ga. 1695-1696 yillardagi to'xtatib turish ham shunga asoslanadi. Qirolicha Anna davridagi davlatga xiyonat Xabeas Corpus aktining harakatsizligiga sabab bo'ldi 1707-yil 10-martdan 1708-yil 23-oktabrgacha. Shundan soʻng 1715-1716, 1722, 1744-1746 yillardagi toʻxtatib qoʻyildi, bu Gannover sulolasi, xususan qirollar Jorj I va Jorj II ning Styuartlarga qarshi kurashi natijasida yuzaga keldi. Ikkinchi to'lqin allaqachon demokratik erkinliklar va tartiblarga qarshi kurash bilan bog'liq edi (1794-1818). Bu " London muxbirlari jamiyati " , " Konstitutsiyaviy axborot jamiyati ", " Xalqlar do'stlari jamiyati " kabi siyosiy birlashmalarning faoliyatini bostirishda ifodalangan, parlamentda aholining barcha qatlamlarining teng vakilligini, umumiy saylov huquqini va parlament islohotlarini yoqlab chiqdi¹¹.
Har qanday to'xtatib turish parlamentning ikkala palatasi tomonidan kelishilgan va qabul qilingan akt shaklida rasmiylashtirilishi kerak. Bir Habeas Corpus to'xtatib turish to'g'risidagi qonunning amal qilish muddati bir yildan oshmasligi kerak. Muddati uzaytirish uchun yangi akt rasmiylashtirilishi kerak. 20-asrdan boshlab suspenziyalar doimiy favqulodda qoidalar bilan almashtirildi. Bu ayniqsa, Birinchi va Ikkinchi Jahon urushlari davrida, ingliz fuqarolarini hibsga olish va ozodlikdan mahrum qilish bo'yicha eng keng vakolatlar parlamentning maxsus aktlari, 1914-1915 yillardagi "Qirollikni himoya qilish to'g'risida" gi qonuni orqali ijro etuvchi hokimiyatga berilganida namoyon bo'ldi.
Va Favqulodda vakolatlar ( mudofaa ) qonuni 1939 - 1940. Ushbu farmonlarga ko'ra, ichki ishlar vaziri milliy xavfsizlik yoki qirollik mudofaasi manfaatlarini ko'zlab, nafaqat "shubhali" shaxslarning harakatlanish va muayyan hududlarda bo'lish erkinligini cheklash, balki huquqni ham oldi. o'z buyrug'i bilan habeas corpus buyrug'ini bekor qilib, uzrli asoslar bo'yicha noma'lum muddatga qamoqqa olish . toʻgʻrisida ” gi qonunni qabul qildi aksholda Habeas Corpus akti deb ataladi . Uni joriy etishdan asosiy maqsad mansabdor shaxslar va sudyalar tomonidan suiiste'mollikka chek qo'yishdir. U o'rnatilgan tartibni asrlar davomida o'zgartirmagan.Amnistiya to'g'risidagi aktlar alohida qiziqish uyg'otadi ). Ushbu parlament nizomlarining mazmuni shundan iboratki, erkinlikning asosiy kafolatlari vaqtinchalik to'xtatilgan taqdirda, o'zboshimchalik bilan hibsga olish va boshqa suiiste'molliklar qonunga xilof bo'lib qoladi, chunki ularni sodir etganlar qonun bekor qilinganidan keyin qo'yiladigan da'volar uchun javobgar bo'lishi mumkin. favqulodda vaziyatni to'xtatib turish yoki tugatish qoidalari. Shuning uchun qonunbuzarlarni javobgarlikdan ozod qiladigan me'yoriy-huquqiy baza kerak. To'g'ri, eksklyuziv vakolatlarni amalga oshirishda mahkumlarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo'lish yoki ularni o'zboshimchalik bilan jazolash kabi katta suiiste'mollikka yo'l qo'yilmasligi kerak. Aks holda, parlament amnistiya aktining chiqarilishiga umuman rozi bo'lmasligi yoki uning qo'llanilishini cheklashi mumkin. Orqaga kuchga ega bo'lgan bunday aktlar odatda parlament tomonidan to'xtatib turish muddati tugagunga qadar kiritilgan.Habeas korpus . Tovon to'g'risidagi aktlar 1689, 1801, 1818 yillarda nashr etilgan va har doim ikki qismdan iborat bo'lgan: akt chiqarish zarurati sabablarini o'z ichiga olgan motivatsiya va aktni kuchga kiritgan va uni amalga oshirish muddatlarini belgilovchi qaror.
Buyuk Britaniyadan tashqari, ushbu tartib umumiy huquq tizimiga ega bo'lgan boshqa mamlakatlarda, shu jumladan Qo'shma Shtatlarda ham keng tarqalgan. Habeas korpus turli usullarda qo'llaniladi. Misol uchun, u politsiya hibsxonasida bo'lgan, hali ayblanmagan shaxslarga taalluqlidir; yoki sud jarayonini kutayotgan va hali garovga qo'yishga qodir emas. Tartib erkinligi davlat organlari tomonidan emas, balki xususiy shaxslar tomonidan cheklangan kattalarga ham, bolalarga ham tegishli. Masalan, bolani ota-onadan biri boshqa ota-onaning xohishiga qarshi ushlab turganda. 
Bugungi kunda qonun ustuvorligini rivojlantirish, inson huquq va erkinliklarini hurmat qilish munosabati bilan Habeas korpus protsedurasi nisbatan kam qo'llaniladi. Ammo, shunga qaramay, u va uning amalga oshirilishini ta'minlaydigan aktlar davlat va uchinchi shaxslarning daxlsizligi va shaxsni o'zboshimchalikdan himoya qilish kafolatlarini ishlab chiqish tarixida asosiy o'rinlardan birini egallaydi.