O ’zbekisto n r e s pub I ik a s I o u y va o'rta m axsu s ta 1 j m vazirligi al


IX -  XI asrlar Markaziy Osiyoda  mantiq ilmining rivojlanishi



Download 353,61 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/4
Sana07.01.2022
Hajmi353,61 Kb.
#328279
1   2   3   4
Bog'liq
farobiyning mantiq fani taraqqiyotiga qoshgan xissasi

IX -  XI asrlar Markaziy Osiyoda  mantiq ilmining rivojlanishi.

IX  -   XI  asrlarda  mantiq  masalari  bilan  astoydil  shug’ullangan  Markaziy  Osiyo 

mutafakkirlaridan  Forobiy,  Ibn  Sino,  Abu  Abdulloh  Al-Xorazmiylarni  ko’rsatish 

mumkin.  Bu  mutafakkirlarning  mantiqqa  bag’ishlab  yozgan  asarlari,  asosan, 

to’qqiz  nomdan  iborat  ekanligini  va  ularning  nomlanishi,  ketma  -   ketligi  bir  xil 

ekanligini  ko’rishimiz  mumkin.  Bunga  sabab  shuki,  Arastuning  «Organoni»ni 

tashkil  etuvchi  oltita  mantiqiy  asarlariga  («Kategoriyalar»,  «Talqin  haqida», 

«Birinchi  analitika»,  «Ikkinchi  analitika»,  «Topika»,  «Sofistik  raddiya»)



4


suriyaliklar  uning  «Ritorika»si  bilan  «Poetika»sini  qo’shdilar.  Bundan  aw alroq 

esa, 


unga  Porfiriyning  «Isog’uvchi»  asari  qo’shilgan  edi.  Shunday  qilib 

«Organon» to’qqiz asardan  iborat bo’lgan yaxlit ta’limot  sifatida arab  faylasuflari 

tomonidan  qabul  qilingan.  Shu asosga ko’ra Forobiy,  Ibn  Sino,  A1 -  Xorazmiylar 

mantiqqa oid ta ’limotlarini aynan shunday tartibda ishlab chiqdilar.

Yaqin  va  O'rta  Sharqda  «Ikkinchi  muallim»  deb  nom  qozongan  Markaziy 

Osiyolik  mashhur  olim  Abu  Nasr  al-Forobiyning  mantiq  ilmiga  qo‘shgan  hissasi 

beqiyosdir.  Forobiy  hali  hech  bir  mutafakkir  uddalay  olmagan  vazifani  ya'ni 

Arastuning  va  umuman  qadimgi  grek  mantiqini  keng  tinglovchilar  o‘rganishi 

muhim  eng  oddiy,  tushunarli  vosita  va  uslublami  ishlab  chiqishga  muvaffaq 

bo'lgan.  Mantiq  tarixchilaming  ta'kidlashicha  Forobiy  bu  tavsiyalari  bilan 

Arastuning mantiqiga o ‘zgacha fayz kiritib  uning  kitobxonlar orasidagi mavqeini 

vanada ko‘tarilishiga erishdi.

Forobiyning  mantiqqa  oid  asarlar  jumlasiga  «Isaguvchi»  (kirish).  «Maqulot» 

(Kategoriya),  «Ibora»  (Hukm),  «Qiyos»  (Sillogizm).  «Birinchi  analitika», 

«Burxon»  (Isbotlash-ikkinchi  analitika),  «Djadal»  (Munozara  «Dialektika»), 

«Safsata»  (Sofistik  raddiya),  «Xitoba»  (Ritonka),  «Sher'i»  (Poedka), 

kabi 

kitoblarini  kuzatishimiz mumkin.



Forobiy  o'zining  asarlarida  mantiq  ilmi  uning  predmeti,  tuzilishi,  vazifalari, 

fikrlash jarayonining bosqich va  shakllari,  mantiqiy  qonun-  qoidalar,  usul  hamda 

amallari  haqida keng m a’lumotlar bergan.  Jumladan.  mantiq  fanining predmeti  va

5



tushunchasining  etimologiyasi  haqida  gap  ketganda,  Forobiy  qadimgi  grek 

mutafakkirlariga murojaat qiladi.  Uning fikriha, greklar mantiqni uch ma'noda: 

fikrni til orqali ifodalovchi  inson nuqtai sifatida:

Inson  Intellekti 

yordamida  zabt  etiluvchi  obyektlarga  yo‘l  ko‘rsatuvchi  so‘z 

sifatida;

olamni bilish uchun insonga in'om etilgan ichki ruhiy kuch sifatida tushunishgan. 

Mazkur  ta'riflami  to'ldirgan  holda,  Forobiy  mantiqqa  «muayyan  qonun-qoidalar 

asosida  insonning  fikrlash  intellektini  yo’naltiruvchi  va  takomillashtiruvchi  fan» 

deb ta'rif  beradi.  Ushbu  ta’rifni yanada  aniqlashtirsak, Forobiy asarlarida mantiq 

fanlarning  fani  sifatida  tafakkuming  qonun-qoidalarini  o'rganuvchi  bosh, fan, 

hatto  san'at  deb  baholanadi.  Faqat  tafakkur  qonunlargina  bizga  chin  haqiqatni 

ochib  bera oladi.  Forobiyning ta'kidlashicha,  ularsiz  fikrimiz  qachon  chin,  qachon 

yolg’onligini yoki qachon xatoga y o i qo‘yganligimizni bila olmaymiz.  Qolaversa 

haqiqat  zaminida  yotgan  qarama-qarshiliklar  va  ularning  yechimlarini  topa 

olmaymiz.

Forobiyning  asarlarida  tushuncha,  hukm  va  xulosa  kabi  tafakkur  shakllari juda 

keng  qamrovli  va  batafsil  izohlanadi.  Aynuqsa.  Sillogizm,  uning  paydo  bo'lish 

asoslari,  figura va modulan ko'p o ‘rganilgan.  Forobiyning tariflashicha, tushuncha 

-  universal  tabiatga  ega,  hissiy  idrok  qilinuvchi  narsalar  haqida  bilim  beruvchi 

kategoriya.  Bundan  tashqari, 

Forobiyning  mantiq  tizimida  tushunchani 

shakllantirishning  usul  va  amallan,  undan  hamda  ularing  o'rtasidagi  munosabat



masalalari ham  keng o'rin olgan.

Forobiy  o‘z  mantig'ida  sillogizmlar ta'limotiga  katta  e'tibor  beradi.  Sillogizm  ikki 

va  undan  ortiq  o ’zaro  bog‘langan  asoslardan  mantiqan  kelib  chiquvchi 

xulosalarning  o ‘ziga  xos 

sifatida  ta'riflanadi. 

Forobiy  falsafa,  dialektika, 

sofistika,  ritorika  va poetika kabi  beshli  sillogistik  san'at turlarini  alohida ajratib 

ko'rsatadi.  Sillogizmning  strukturasi  haqida  gap  ketganda,  uni  katta  asos,  kichik 

asos  va  natija  kabilarga  bo'ladi.  Shuningdek,  sillogizm  terminlani  ham  uchga 

va'ni  katta,  kichik  va  o'rta  terminlarga  bo'ladi  hamda  har  biriga  alohida  ta'rif 

beradi.

Forobiyning  mantig‘i  haqida  shuni  aytishimiz 

mumkinki,  uning  xizmati 

Arastuning  mantig’i  bilan  keng  ilmiy jamoatchilikni  tanishtirishga  muvaffaq, 

bo’lganligi  qolaversa,  tarixda  «arab  mantiq  maktabi»  deb  nom  olgan  yangi 

yo'nalishni vujudga keltirganligi bilan baholanadi.

O’zbekistonda  falsafa  fani  taraqqiyotiga  katta  hissa  qo‘shgan  olimlardan  biri 

akademik  Muzaffar  Xayrullayevdir.  Olim  akademik  Ibrohim  M o‘minov 

rahbarligida  Abu  Nasr  Forobiyning  ulkan  ilmiy  merosini  tahlil  etib,  alloma 

yashagan  davmi  Markaziy  Osiyo  fani  tarixida  o‘ziga xos  uyg‘onish  davri  sifatida 

baholaydi.

Bu  davr  bir  tomondan  Markaziy  Osiyoda  shakllangan  islom  madaniyati  ta’sirida 

ilm-fan taraqqiyotiga e’tiborning  kuchaygan  davri  b o isa,  ikkinchidan,  yurtimizda 

buyuk  mutafakkirlar  merosining  qadimgi  xalqlar,  jumladan,  yunon  falsafasi



7


an’analari bilan chatishib ketganligi hamda mazkur merosni arabchaga tarjima qila 

oladigan  yuqori  malakali  olimlarning  yetishib  chiqqanligi  bilan  alohida 

ahamiyatga ega edi.

Abu  Nasr  Forobiyning  o ‘zi  ham  juda  ko‘p  qadimiy  tillarni  yaxshi  egallagan, 

xotirasi  nihoyatda  kuchli  shaxs  bo‘lgan.  M.Xayrullaevning  ta’kidlashicha,  “arab 

madaniyati, 

arab 

fani, 


arab 

falsafasi 

nomi 

ostida 


dunyoga  tanilgan 

mutafakkirlarning  aksariyati  Markaziy  Osiyodan  -   bizning  yurtimizdan  chiqqan 

olimlar  edi.  Ularning  alohida  bir  xususiyati  -   xotirasining  kuchliligida  edi”.  Bu 

hodisaning  sababini  biz  Abu  Rayhon  Beruniyning  “Osori  al  boqiya  (Qadimgi 

xalqlardan  qolgan  yodgorliklar)”  asarida  ham  uchratamiz.  Markaziy  Osiyoga 

bostirib kelgan bosqinchilar har safar ajdodlarining bilimlarini  egallagan olimlarni 

qilichdan  o‘tkazishgan,  yozma  manbalarini  esa  gulxanga  tashlashgan.  Natijada 

qimmatli  fikrlar  bay on  qilingan  asarlar  yo‘qolib  ketmasligi  uchun  odamlar  ularni 

xotirada  saqlashga  majbur  boiishadi.  Shu  tariqa  Markaziy  Osiyoda  yod  olish 

san’ati  vujudga  kelgan.  Butun  boshli  yirik  epik  asarlami  yoddan  aytadigan 

baxshilar  ham  paydo  boigan.  Qimmatli  fikrlarni  she’rga  solib  hikoya  qilish 

rusmga  aylangan.  Shu  sababli  xotirasi  kuchli  kishilar  paydo  bo‘lgan.  Kuchli 

xotira ko‘p  tillarni  oson  egallashga imkon  beradi.  Shu bois  qadimgi  ajdodlarimiz 

kamida  uch-to‘rt  tilda  erkin  gaplasha  olgan.  Bu  ilm-fan  taraqqiyotida,  ayniqsa, 

tarjima sohasida juda qo‘l kelgan.

Ota-bobolarimiz  qadimgi  suriyon,  yahudiy,  yunon,  sanskrit  va  boshqa  unutilib




ketayotgan  tillardan  ham  qimmatli  asarlarni  o ‘z  tillariga  tarjima  qilishgan. 

Ayniqsa,  bu  odat  Markaziy  Osiyoga  islom  dini  kirib  kelib,  Qur’oni  karimni. yod 

olish  ehtiyoji  vujudga  kelgan  davrlarda  hamda  shu  din  orqali  ilm-ma’rifatni 

egallashga keng y o i  ochilgandan so‘ng nihoyatda keng ommalashdi.

Bu  davrda ko‘plab  asarlar, jumladan,  qadimgi  yunon  faylasuflari  Suqrot,  Aflotun, 

Arastu,  Arximed,  Yevklid,  Gipparx,  Gippokrat,  Ptolomey  va  boshqalarning 

asarlari  ham  arab  tiliga  tarjima  qilina  boshladi.  Bu  bir  tomondan  islom  diniga 

e’tiqod  qiluvchi  mamlakatlarda  ilm-fanning  rivojlanishiga,  ikkinchi  tomondan 

keyinchalik Yevropa mamlakatlarida ham  antik  davr  fan va madaniyatining  qayta 

jonlanishiga zamin bo‘ldi.

Muzaffar  Xayrullaev  bu  davrni  “Sharq  uyg‘onish  davri”  deb  atadi.  Totalitar 

kommunistik  mafkura  oqni  qora  deb,  0 ‘rta  Osiyo  xalqlarini  “madaniyati  past, 

qoloq,  turmush  tarzi  ibtidoiy  darajadagi  feodal  munosabatlar  ta’sirida  qotib 

qolgan” tarzidagi  g ‘ayri  ilmiy  baholashni  zo’r  berib  targ‘ib  etayotgan bir davrda 

bu  haqiqatdan  ham  ilmiy jasorat  edi.  M  Xayrullaevning  bu jasorati  o‘sha  davrda 

keng  e’tirof  etilgandi.  Jumladan,  o ‘tgan  asrning  yetmishinchi  yillari  boshida 

Toshkentda  bo‘lib  o‘tgan  “Hozirgi  zamon  fanlarining  falsafiy  muammolari” 

mavzusidagi 

ilmiy-nazariy 

konferentsiyada 

Moskvada 

nashr 


etiladigan 

“Filosofskie  nauki”  jumalining  bosh  muharriri  V.S.Gott  so‘z  olib,  “Muzaffar 

Xayrullaevning  falsafa  tarixiga,  falsafiy  fanlar  taraqqiyotiga  qo‘shgan  hissasi 

haqiqatdan  ham  tahsinga  loyiq.  U  falsafa  tarixida  forobiyshunoslik  yo‘nalishini




taraqqiy ettirib, fanda butun boshli ilmiy maktab yaratishga erishdi», degan edi. 

M.Xayrullaev  aspiranturada  mantiq  ilmi  bo‘yicha  tadqiqot  olib  borgan  va  shu 

fanning  ravnaq  topishi  y o iid a   buyuk  vatandoshimiz  Abu  Nasr  Forobiy  katta 

ishlami  amalga  oshirganini  chuqur  anglab  yetgan.  Dahaqiqat,  Abu  Nasr  Forobiy 

Aristoteldan  keyin  mantiq  ilmini  yuqori  cho‘qqiga  ko‘tara  olgan  eng  yirik 

mutafakkirdir.  Ayniqsa,  Forobiyning  sillogizmlar  nazariyasiga  qo‘shgan  hissasi 

mantiq  fani  tarixida  alohida  ahamiyatga  ega.  M.Xayrullaev  Forobiyning  ulkan 

ilmiy  merosini  bitta  ilmiy  tadqiqot  instituti  doirasida  amalga  oshirish  mumkin 

emasligini  tushunib  yetib,  hamkorlikka  falsafa  va  huquq  institutidan  tashqari 

Beruniy  nomidagi  Sharqshunoslik  instituti,  moskvalik  va  olmaotalik  olimlarni 

ham  da’vat  etadi.  Forobiy  asarlari  qo‘lyozmalarini  o ‘rganish  uchun  butun  boshli 

tarjimonlar  guruhini  shakllantiradi. 

Ular  Forobiyning 

arab  tilida  yozilgan 

qo‘lyozmalarini peshma-pesh tarjima qilib,  sharhlar yozishadi.

Shu  tariqa  Forobiy  zamondoshlari  va  Forobiy  haqida  izlanishlar  olib  borgan 

keyingi  davr  olimlarining  ham  ilmiy  merosi  tadqiq  etila  boshladi.  0 ‘zbekistonda 

o‘rta asrlar falsafa tarixini tadqiq etuvchi ijodiy maktab shakllandi.

Markaziy  Osiyoning  yana  bir  mashhur  mutafakkirlaridan  biri,  Forobiy 

mantig’ining  davomclnsi,  Sharqda  «Shayhur-rais»  (Olimu-ulamolar  raisi)  degan 

nufuzli unvonga sazovor  olim  Abu Ali  ibn  Sinodir.  Uning tibbiyotga,  falsafa va 

mantiqqa  oid  «Kitob  ash-Shifo»,  «Kitob  an-Najot»,  «Kitob  al-Ishorat“ 

kabi 

ko‘plab  asarlari  bizgacha  yetib  kelgan.  Jumladan.  «Kitob  ash-Shifo»  asari  18  ta




qismdan  iborat bo'lib,  ulardan  9  tasi  bevosita mantiq  masalalariga bag‘ishlanadi. 

Ularda  mantiqqa  kirish,  tushuncha,  hukm,  sillogizm, 

isbot, 

yo‘l  qo‘yilish 

mumkin  bo‘lgan  mantiqiy  xatoliklar  va  ularning  oldini  olish  yo‘llari  haqida 

gapiriladi.

Abu Ali  Ibn  Sino  ilm  taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan,  0 ‘rta  Osiyo  tuprog‘idan 

yetishib  chiqqan  buyuk  allomalarimizdan  biri  hisoblanadi.  Buyuk  allomaning 

fanlar  olamida  tajriba  o ‘tkazmagan  va  qalam  tebratmagan  sohasi  yo‘q  desa  ham 

boiadi,  ayniqsa  tibbiyot  xazinasiga  qo‘shgan  ulkan  hissasi  bebahodir.  Ibn  Sino 

ko‘p  qirrali  ilm  sohibi  bo‘lgan  buyuk  siymodir.  Tibbiyot  olamida  Ibn  Sinoning 

tabarruk nomi Gippokrat va Galen kabi buyuk allomalar bilan bir qatorda turadi. 

Ibn  Sinoning  otasi  Abdulloh  katta  boy  bo‘lib,  o ‘sha  davrda  podshohga  soliq 

teradigan  vazirlardan  bo‘lgan.  Somo'niylar  davrida  Afshona  katta  shaharlar 

sirasiga kirgan va  shahar  ichida qal'a ham  bo‘lgan.  Soliq yigish  uchun uning otasi 

Abdulloh Buxoroga kelgan.

Tabobat  ilmining  sultoni  bo‘lmish  Ibn  Sino  Buxoro  yaqinidagi  Afshona 

qishlog‘ida  tugilgan,  5  yoshgacha  Ibn  Sino  Afshona  qishlog‘ida  yashagan.  Keyin 

Ibn Sino oilasi bilan birgalikda Buxoroga ko‘chib kelgan.

Ibn  Sinoning  to‘liq  nomi  Abu  Ali  -  A1  Xusein  Ibn  Abdullo  ibn  Al-Hasan  ibn Ali 

Ibn  Sino  13  ta so‘z 47 ta xarfdan iborat. Yevropada ibn  Sino Avitsenna nomi bilan 

mashhur  boigan.  10  yoshida  Kur'on,  til  adabiyot,  keyinchalik  esa  mantiq,  aljabr, 

hisob,  falakkiyot kabi fanlami to‘liq o ‘zlashtiradi.

ll



Buyuk  alloma  tib  ilmida juda tez  kamol  topa  boshlaydi.  Ibn  Sino  17  yoshidayoq 

Buxoro  xalqi  orasida  mohir  tabib  sifatida  tanildi.  0 ‘sha  kezlarda  Somoniylar 

davlatining  hukmdori  Nux  ibn  Mansur  kasal  bo‘lib,  saroy  tabiblari  uni 

davolashdan  ojiz  edilar.  Buxoroda  o‘sib-ulg‘aygan  yangi  yosh  tabibning  ovozasi 

saroyga  ham  yetib  borgan  edi,  uni  amirning  davolash  uchun  saroyga  taklif 

qiladilar  va  tabibning  nazoratida  davolangan  bemor  tez  fursatda  oyoqqa  turadi. 

Buning  evaziga  Ibn  Sino  saroy  kutubxonasidan  foydalanish  imkoniyatiga  ega 

bo‘ladi.  Bu  kutubxona  o ‘sha vaqtda  butun  0 ‘rta va Yaqin  Sharqdagi  eng  katta va 

boy kutubxonalardan sanalardi.

Kecha-kunduz  tinmay  mutolaa  qilish  natijasida  Ibn  Sino  o‘z  bilim  doirasini 

mislsiz  darajada  kengaytiradi.  U  o‘z  davridagi  yirik  olimlardan  biri  hisoblangan 

Abu Rayxon Beruniy (973 -   1048) bilan ilmiy munozaralar o ‘tkazadi.  999 yillarda 

Koraxoniylar  Buxoroni  zabt  etadilar,  Somoniylar  davlati  inqirozga  uchraydi.  Bu 

esa  Ibn  Sinoning  Buxoroda  tinch  va  xotirjamlikda  ilmiy  ishlarni  davom  ettirish 

uchun  imkoniyat  bo‘lmaydi,  buning  ustiga  1002  yil  Ibn  Sinoning  otasi  Abdulloh 

vafot  etadi.  Oqibatda  buyuk  alloma  o ‘z  tug‘ilib  o ‘sgan  yurti  Buxoroni  tark  etib, 

Xorazm (Urganch) ga ketadi.

Xorazm  0 ‘rta  Osiyoning  qadimiy  boy  va  madaniy  viloyatlaridan  biri  bo‘lib,  u 

yerda  XI  asrning  boshlarida  ilmiy  hayot  ancha  rivojlangan  edi.  G‘aznaviylar 

hukmdori  Sulton  Mahmud  (998  -   1030 y)  Xorazm  yerlarini  o‘z  davlatiga qo‘shib 

olishga  harakat  qiladi.  Unga  tobe  boiishni  istamagan  Ibn  Sino  taxminan  1010  -



1011  yillarda  Xorazmdan  maxfiy  ravishda  chiqib,  Xurosan  tomon  yo‘l  oladi  va 

Kaspiy  dengizining  sharqiy-janubida joylashgan  Gurgon  amirligiga  yetib  keladi. 

Bu yerda u Abu Ubayd Jurjoniy bilan tanishadi.  Shu kundan boshlab  bu yigit Ibn 

Sinoga eng yaqin va sodiq shogirdi bo‘lib qoladi.




XULOSA:

Forobiyning 

qarashlarida 

ezgulik 


bilan 

go’zallik 

m a’lum 

ma’noda 


aynanlashtiriladi,  biri  ikkinchisida  yashovchi  hodisalar  sifatida  talqin  etiladi. 

Shuning  uchun  uning  asarlarida  «go’zal  xatti-harakatlar»,  «go’zal  qilmishlar» 

degan  iboralarni  ko’p  uchratish  mumkin.  Go’zallikka  yetishishni  u  falsafa tufayli 

ro’y  beradi,  deb  hisoblaydi.  Uning  fikriga  ko’ra,  har  bir  narsa-hodisaning 

go’zalligi  uning  o’z  borlig’ini  to ’la  namoyon  etishi  va  mukammallikka  erishuvi 

bilan  bog’liq.  Alloma  faylasuf  insonda  ikki  xil  go’zallikni  farqlaydi  -   ichki  va 

tashqi.  U  ichki  go’zallikni  yuqori  qo’yadi  va  bu  boyning  boyligini  bezab, 

kambag’alning  kambag’alligini  yashiradigan  go’zallikni  «adab»  deb  ataydi. 

Bunday  go’zallik  yuksak  axloqiy  xatti-harakatlar  va  insoniy  komillikda  o’zini 

namoyon  etadi.  Tashqi  go’zallikka  kelganda,  faylasuf  tabiiy  go’zallikni  har 

qanday bezanish, yasanishlardan yuqori qo’yadi.

Forobiy o ‘z mantig'ida sillogizmlar ta'limotiga katta e'tibor beradi.  Sillogizm 

ikki  va  undan  ortiq  o’zaro  bogiangan  asoslardan  mantiqan  kelib  chiquvchi 

xulosalarning  o ‘ziga  xos 

sifatida  ta'riflanadi. 

Forobiy  falsafa,  dialektika, 

sofistika,  ritorika  va poetika kabi  beshli  sillogistik  san'at turlarini  alohida  ajratib 

ko'rsatadi.  Sillogizmning  strukturasi  haqida  gap  ketganda,  uni  katta  asos,  kichik 

asos  va  natija  kabilarga  bo'ladi.  Shuningdek,  sillogizm  terminlani  ham  uchga 

va'ni  katta,  kichik  va  o'rta  terminlarga  bo'ladi  hamda  har  biriga  alohida  ta'rif 

beradi.


Download 353,61 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish