O ’zbekisto n r e s pub I ik a s I o u y va o'rta m axsu s ta 1 j m vazirligi al

Abu Nasr al  Farobiyning mantiq ilmining rivojlantirishdagi o’rni.

Abu  Nasr  Farobiy  (873  -  950)  Sirdaryo  b o 'y id a   joylashgan  Forob  (O 'tror) 

shahrida  sipohiy  (harbiy  kishi)  oilasida  tavallud  topadi.  Buxoro  va  Samarqand 

shaharlarida tahsil  oldi.  So  ng  o 'z   bilimini  oshirish  maqsadida  B ag'dodga  bordi 

va  umrining  k o 'p   qismini  (40  yil)  o 's h a   yerda  o'tkazdi. 

U  941-yildan 

Damashqda,  941-950-  yillari  Misrda  yashadi.  U  jahon  faniga,  xususan  falsafa, 

matematika,  fizika,  kimyo, tilshunoslik, musiqashunoslik kabi  fanlar rivojiga hissa 

qo  shgan.  Olim  160  dan  ziyod  asar  yozib  qoldirgan,  ularning  ayrimlari  o 'z b ek

2

---

qozoq,  rus  va  boshqa  tillarga  tarjima  qilingan.  Farobiyning  qabri  Damashq 

shahrida.

Forobiyda  mantiqiy  bilimlar  sistemasi  (Isog’uvchi)  (Kirish),  «Maqulot» 

(Kategoriya),  «Ibora»  (Hukm),  «Qiyos»  (Sillogizm,  Birinchi  Analitika), 

«Burxon»,  (Isbotlash,  «Ikkinchi  Analitika»),  Jadal  (Dialektika),  «Safsata» 

(Sofistik  raddiya),  «Xitoba»  (Ritorika),  «She’r»  (Poetika)  asarlarini  o’z  ichiga 

oladi.  Shuningdek,  Forobiy  «Mantiq  ilmiga  kirish»  «Aql  haqida»,  «Shartli 

hukmlar»,  «Sillogizm»  kabi  asarlarda  mantiq  masalalarini  ishlab  chikdi.  «Ilmlar 

tasnifi»  asarida ham mantiq ilmining predmeti, tuzilishi,  ilmlar sistemasida to’tgan 

o ’mi va ahamiyati haqida fikr yuritadi.

Mutafakkirning  ta’kidlashicha,  mantiq  san’ati  intellektning  mukammallashuviga 

olib  keluvchi  va  insonni  haqiqat  tom on'yo’naltiruvchi  qonunlarning  majmuasini 

o ’rganadi.  Bu  qonunlar  insonlarni  bilish  jarayonida  turli  xato  va  adashishlardan 

saqlaydi.  Inson  bu  qonunlar  yordamida  bilimlarini  tekshirib,  ularning  chin  yoki 

xatoligini aniqlash imkoniga ega bo’ladi.

Forobiyning mantiqiy ta’limoti  uning gnoseologik ta’limoti bilan uzviy bog’liqdir. 

Uningcha,  fikrlar  tabiatdagi  narsa  va  hodisalarni  sezgilar  orqali  bilish  asosida 

vujudga keladi.  Fikr  shakllari  o ’rtasidagi  aloqa,  munosabatlar real  munosabatlarni 

ifodalash jarayonida vujudga kelishini ta’kidlaydi.

Mutafakkir  mantiq  ilmining  til,  grammatika,  falsafa  bilan  o’zaro  aloqadorligini 

ko’rsatib  o ’tadi.  U  «Falsafani  o ’rganishdan  aw al  nimalarni  bilish  kerak»  nomli

3

---

risolasida  falsafiy  argumentastiya  bilan,  ya’ni  falsafiy  masalalarni  asoslash, 

isbotlash  bilan  tanishishdan  aw a l  sillogizmlarni,  ya’ni  mantiqiy  hulosa  chiqarish 

usullarini  bilib  olish  zarur,  deydi.  Forobiy,  ayniqsa  Arastuning  «Analitika»- sini 

o’rganish  zarurligini  ta’kidlaydi.  Bu  kitoblarni  o ’rganish  chin  isbot  bilan  xato 

isbotni  bir-biridan  farqlashga,  mutlaqo  xato  bo’lgan fikr bilan bir oz  xato  bo’lgan 

fikmi ajratishga yordam beradi.

Forobiy  fikricha,  sillogizm  va  isbotlash  usuli  eng  to ’g ’ri,  haqiqatga  olib  keluvchi 

usul  bo’lib,  ilm  -   fan,  falsafa  shularga  asoslanadi. 

Forobiy  asosiy  mantiqiy 

shakllar  bo’lgan  tushuncha,  hukm  va  ularning  turlari,  hulosa  chiqarish,  sillogizm 

va  uning  figuralari,  modullarini  chuqur  tahlil  qilib,  ular to ’g ’risida  izchil  ta’limot 

yaratdi.  U  to ’g ’ri  tafakkurlashning  asosiy  prinstiplari:  aynanlik,  hukmlarning 

o’zaro  zid  bo’lmasligi,  izchilligi  har  qanday  hulosaning  yetarlicha  asoslanganligi 

kabi muhim mantiqiy masalalarni ham har tomonlama ishlab chiqdi.