O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol


  Античные  риторики.  Под  ред.  А.А.Тихо-Годи.  М .,  1978



Download 10,33 Mb.
Pdf ko'rish
bet37/412
Sana12.09.2021
Hajmi10,33 Mb.
#172143
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   412
Bog'liq
Inson falsafasi. Choriyev A

1  Античные  риторики.  Под  ред.  А.А.Тихо-Годи.  М .,  1978.

2  Qarang:  Платон.  Сочинения.  В  трех  томах.  Том  2.  М.,  1970,  238-bet.

46



lab  ketdi.  Uning  falsafiy  fikr-mulohazalari  markazida  inson  va 

uning  ongini  o ‘rganish  turar  edi.  U  « 0 ‘zing  o ‘zligingni  bil», 

degan  hikm atni  tez-tez  takrorlagan.

Sokratning  tushuntirishicha,  insonning  ongi  turli  holatlarda, 

darajadalarda  sodir  bo‘lib,  bir  necha  qatlamlardan  iborat  bo‘ladi. 

O lsha  murakkab  ongning  sohibi  individdir.  Individning  ongi  esa 

ijtimoiy  munosabatlarda  nam oyon  bo ‘ladi.  Ongning  mazmunini 

oliy  instantsiya  belgilab  beradi,  oliy  instantsiya  esa,  Sokratning 

tushuntirishicha,  aqldir.  Aql  turli  bilimlarni  vujudga  keltiruvchi 

manbadir.  Lekin  inson  bilimni  o'zining  xatti-harakati  bilan  qo‘lga 

kiritadi.  Bilimlarni  inson  tashqaridan  tayyor  holda  qabul  qilib 

olmaydi.  0 ‘sha  bilimlarning  haqiqiy  yoki  soxta  ekanligini  turli 

munozaralar,  bahslar  aniqlaydi.  Bahs,  m unozaralar  jarayonida 

inson  o‘z  suhbatdoshining  fikr-mulohazalarini  tahlil  qiladi,  zarur- 

larini  o‘zida  saqlab  qoladi,  ortiqchasini  chiqarib  tashlaydi.  Shunday 

yo‘l  yordamida  haqiqatga  erishiladi.  Hamma  tan  oladigan  haqiqiy 

bilim  qo‘lga  kiritiladi.

Sokratning  fikriga  muvofiq,  aql  ham m a  narsaga  doimo  tan- 

qidiy  qaramog‘i  darkor.  Aqlning  tanqidiy  ishi  tufayli  chinakam 

adolatga  erishish,  yaxshilikni  tushunish  mumkin.  Jamiyatda  mavjud 

bo ‘lgan  yaxshilik  va  yomonlik  haqida  fikr  yuritgan  mutafakkir, 

odamlarning  bir-biriga  bo ‘lgan  xayrixohligini  har  tom onlam a 

ulug‘laydi,  kishilar  orasidagi  turli  munosabatlaming  asosida  adolat 

yotishi  zarur  ekanligini  qayta-qayta  takrorlaydi,  «adolat»  va 

«yaxshilik»  tushunchalarining  m ohiyatini  ochib  berishga  harakat 

qiladi.  Faylasufning  tushuntirishicha,  «yaxshilik»  va  «yomonlik»ning 

mohiyatini  tushunmasdan  turib,  inson  haqida,  u  yashayotgan 

jamiyat  haqida  aniq,  to ‘la  m a’lum ot  olish  qiyin.

Sokratning  inson  falsafasida  asosiy  o ‘rinni  axloqiy  ratsiona- 

lizm  egallaydi.  Uning  fikriga  ko‘ra,  axloqsizlik  haqiqatni  bilrnas- 

likdir.  Agar  inson  nima  yaxshi,  nima  yomonligini  bilsa,  yomon - 

likka  qo‘l  urmaydi.  Insondagi  yomonliklar  bilimsizlikning  nati- 

jasidir.  Hech  kim  o ‘z  ixtiyori  bilan  hech  qachon  xatoga  yo‘l 

qo‘ymaydi.  Axloqiy  nopokliklarning  ildizi  bilimsizlikka  borib 

taqalar  ekan,  demak,  bilim   axloqiy  kam olotning  negizidir. 

Shuning  uchun  mustahkam  bilimga  ega  b o ‘lish,  Sokratning  tu ­

shuntirishicha,  yaxshilik  tom on  borish,  insonni,  albatta,  baxtga 

olib  boradi.

Shunday  qilib,  Sokrat  falsafasining  markazida  inson  hayoti,

47



uning  jamiyatdagi  o ‘rni,  odam lar  farovonligini  ta ’m inlovchi 

adolatli  tuzumni  barpo  etish  muammolari  turardi.  U  odamlarni 

m a’rifatli  qilish  orqali  chinakam  axloqiy  kamolotga  erishish 

mumkin,  deb  hisoblardi.  Afsuski,  butun  umrini  bilim,  ziyo 

orqali  odamlarni  ezgulikka,  halollik  va  insofga  chorlagan  mash- 

hur  yunon  faylasufi  Sokratning  o‘zi  qadimgi  zamonda  yaxshilik 

bilan  baxt  orasida  uyg‘unlashuv  yo‘q  ekanligiga  guvoh  b o ‘ldi. 

Eramizdan  awalgi  399-yilda  yetmish  yoshli  mutafakkirni  xudo 

bilan  hisoblashmaslikda,  qandaydir  yangi  xudoni  joriy  etm oq- 

chi  ekanlikda  va  o ‘zining  bunday  qarashlari  bilan  minglab  yosh- 

larni  o ‘z  o ta -o n a la ri  gaplariga  quloq  solm aydigan  qilib 

qo‘yganlikda  ayblashdi  va  odamlar  axloqini  «buzgani»  uchun 

o ‘lim  jazosiga  hukm  qilishdi.  Lekin  Sokrat  o ‘z  e’tiqodidan  qayt- 

madi.  Faqat  ezgulikka  intilgan  inson  baxtli  bo‘ladi,  degan  fikriga 

hech  qanday  o ‘zgartirish  kiritmasdan  zahar  ichib,  dunyodan 

ko ‘z  yumdi.

Sokratning  inson  to ‘g‘risidagi  qarashlari  uning  shogirdi  Pla­

to n   (Ailotun,  eramizdan  aw algi  427—347-yillarda  yashagan) 

tom onidan  yanada  rivojlantirildi.  Uning  tushuntirishicha,  inson 

ilohiy  qudrat  tom onidan  yaratilgan.  Boshqacha  aytganimizda, 

Platonning  qarashlariga  muvofiq,  xuddi  o ‘sha  ilohiy  qudrat  in- 

sonni  yaratuvchi  birinchi  sabab  (demiurg)dir.  Xudolar  xuddi 

o ‘sha  demiurgdan  abadiy  o ‘lmas  jonni  oldilar  va  uni  tanaga 

qamab  qo‘ydilar.

Platon  insonning  mohiyatini  tushuntirib  berishga  harakat  qildi. 

Uning  fikriga  ko‘ra,  inson  asosan  ikki  bo‘lakning  uyushmasidan 

iborat.  Birinchi  bo ‘lak  —  o ‘lmas  jon,  ikkinchi  b o ‘lak  —  o ‘lib 

turadigan  tanadir.  Jon  xuddi  g‘oya  kabi  bir  butun  bo ‘lib,  u 

bo‘linmasdir,  tana  esa  allaqanday  materialdan  yasalganligi  uchun 

b o ‘linib  turadi  va  bir  necha  qismlardan  iboratdir.  Jonning  mo- 

hiyati  uning  b o ‘linmasligida  emas,  balki  doimo  harakatda  ekan- 

ligidadir.  0 ‘zidan-o‘zi  harakat  qilib  turgan  barcha  narsalar 

o ‘lmasdir.  Lekin  o‘sha  harakatni  vujudga  keltirgan  har  qanday 

narsaning  ham   chegarasi  bor.  Shuning  uchun  ham  o ‘sha  chega- 

rasi  bor  narsalar  doimo  o ‘lib  turadi.

Platonning  ta ’kidlashicha,  insonning  joni  ham   ikki  qismdan 

iborat  bo‘ladi:  oliy  —  yuqori  qism  va  pastki  —  quyi  qism.  Oliy 

qismda  barcha  aql-zakovat  to ‘plangan,  uning  yordamida  inson 

abadiy  g‘oyalar  olamining  sir-asrorini  bilib  oladi  va  farovonlik,

48



ezgulik  tom on  intiladi.  Pastki  qism  esa  his-hayajonga  asoslanadi. 

Jondagi  bu  ikki  holat  ikki  otga  o'xshaydi,  birinchisi  yuksalish 

tom on  boshlasa,  ikkinchisi  pastga,  jarga  tortadi.  Ko‘rinib  turib­

diki,  tana  jonga  nisbatan  nafaqat  past,  balki  zararli  ham da  salbiy 

deb  hisoblanadi.

Platon  jonning  ko‘chib  yurishi  haqidagi  nazariya  tarafdori 

edi.  Faylasufning  tushuntirishicha,  jon  tana  o‘lganidan  so'ng  uni 

tark  etadi.  So‘ngra  vaziyatga  qarab,  ezgulik  uni  yerga  boshlaydi  va 

yana  boshqa  bir  tirik  mavjudot  (odam  yoki  hayvon)  tanasiga 

o‘rnashib  oladi.  Eng  takomillashgan,  har  tom onlam a  sayqal 

topgan  jon,  yer  yuzida  qoladi.  Platonning  fikr-mulohazalariga 

asosan,  tana  jonning  soyasi  bo ‘lib,  tanani  tozalab  turish  uchun 

jon  vaqti-vaqti  bilan  uni  tark  etib  turishi  lozim.  Chunki  jon 

hamisha  oliy  ezgulik  tom on  intiladi.

Platon  qarashlariga  asosan,  jon  tana  ichida  doimo  o ‘zgarib 

turadi.  Boshqacha  aytganimizda,  jon  tana  ichida  o ‘zgarib  turuv- 

chi  holatlami:  qoniqish  va  jabr-u  jafo,  jasorat  va  qo'rquv,  g'azab 

va  umidni  vujudga  keltiradi.  Bularning  barchasi  hali  anglab  olin- 

magan  his-tuyg‘ular  va  m ehr-m uhabbat  bilan  qorishtirib  yubo- 

riladi.  Shunday  qilib,  eng  aw alo,  universal  jinsdagi  jo n   yara- 

tildi.  So‘ngra  xudolar  inson  tanasini  yaratdilar,  unga  ovqat  hazm 

qiluvchi,  nafas  oluvchi,  qon  aylantiruvchi  a ’zolarni  ato  qildilar. 

Ayni  paytda,  inson  um rining  bolalik,  yoshlik,  yetuklik,  kek- 

salik,  o ‘lim  kabi  bosqichlarini  ham   aniqlab  berdilar1.

Platonning  qarashlariga  ko'ra,  odam   deb  ataluvchi  mavjudot 

universal  «dunyoviy  ruh»  bilan  ham   bevosita  aloqadordir.  Indi­

vidual  inson  joni  o ‘sha  «dunyoviy  ruh»ning  sadosi,  sasidir. 

Xudolar  esa,  jon  ato  etilgan,  tiriltirilgan  g‘oyalardan  boshqa 

narsa  emas.  Shunga  ko'ra,  odam   degan  mavjudot  ham   o ‘sha 

ilohiy  g‘oyalarning  moddiylashuvidan  iboratdir.  H ar  bir  kishi- 

ning  joni,  Platon  tom onidan  inson  bilan  jamiyat  o ‘rtasidagi 

o ‘zaro  aloqadorlik  kontekstida  tahlil  qilinadi.  Uning  tushunti­

rishicha,  inson  degan  mavjudot  hech  qachon  o ‘z  ehtiyojini 

yakka  o ‘zi  qondira  olmaydi.  Shuning  uchun  odamlar  hamkorlik- 

da  va  jamoa  boMib  faoliyat  ko‘rsatishga  hamisha  zaruriyat  sezadi- 

lar.  Platon  o ‘zining  «Davlat»  nom li  asarida  yozganidek,  «Har 

bir  kishi  o ‘z  ehtiyojini  o ‘zi  qondira  olmaydi,  chunki  u  ko‘p


Download 10,33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   412




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish