O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Wilon  C.  Untroduction  the  N ew   Existentialism,  Ind,  1966.

2  Myrdocn  I.  Sartre  —  Romantic  Rationalst,  Ind,  1967.

371

---

turgan  kishi  uchun  ham  olam  bema’nilikdir.  Chunki  inson  ha- 

yotining  bir  chekkasida  o‘lim  fursat  kutib,  poylab  turibdi.  0 ‘lim 

arafasida  turgan  kishi  hayotining  mazmunini  o'rganish  XX  asr 

ekzistensializm  falsafasi  va  adabiyotida  katta  o‘rinni  egallay  bosh- 

ladi.  Afsuski,  sho‘ro  hokimiyati  yillarida  markscha-lenincha  fal­

safa  va  adabiyot  ushbu  muammoga  kalondimog‘lik  bilan  yon- 

dashdi,  bunday  muammolar  insonning  kundalik  tashvishlari 

doirasiga  kiritilmadi.

Yaqin  kishisining  o'limidan  qattiq  g‘am,  alam  chekib,  iz- 

tirobga  tushgan,  ayni  kuch-quwatga  to'lgan  paytda  o‘lim  bilan 

ro‘para  kelgan  har  qanday  odam  bolasi  ham  chuqur  o‘yga  toladi. 

Xayol  uni  qop-qorong‘u,  oxiri  ko'rinmaydigan  chuqur  jarlik 

tomon  boshqaradi.  Butun  hayotining  mazmuni  quvonch-u  shod- 

lik  bilan  limmo-lim  to ‘lib  turgan  inson  uchun  bunday  paytda 

hayot  birdaniga  mazmunsiz,  quruq  bir  bema’nilikka  aylanib 

qoladi.  0 ‘lim  eshik  qoqib  turganda  munosib  jon  berish,  yashab 

qolish  uchun  kichik  imkoniyat  bo‘lsa,  undan  ustalik  bilan 

foydalanish,  o‘limga  qarshi  kurash  olib  borish,  o‘zgalarning 

o ‘lim  changalidan  qutulib  qolishiga  ko‘maklashish  —  bularning 

hammasi  buyuk  va  har  bir  kishi  uchun  bajarilishi  zarur  bo‘lgan 

qoidalardir.  Shuning  uchun  inson  hayot-mamoti,  hayotining 

mazmuni  —  adabiyot,  san’at,  falsafaning  abadiy  mavzusi  bo‘lib 

qolaveradi.

Biroq  klassik  falsafada  ham,  noklassik  va  antiklassik  falsafada 

ham  o‘lim  mavzusining  o ‘rni  turlicha,  ya’ni  o‘limga  turlicha 

baho  beriladi,  o'lim   turlicha  sharhlanadi.  Xususan,  antik  falsa­

faning  buyuk  namoyandalaridan  biri  Epikur  «yovuzliklaming 

eng  dahshatlisi  bo'Igan  о‘limning  bizga  umuman  aloqasi  yo‘q, 

negaki  biz  bor  ekanmiz,  o ‘lim  yo‘q,  o ‘lim  bor  ekan  biz 

yo'qmiz»,  —  degan  edi1.  Hozirgi  zamon  ekzistensializm  falsafasi 

ham  inson  hayoti  abadiy  emasligi  va  o'limning  muqarrarligi 

haqida  fikr  yuritadi.  Jumladan,  Jan  Pol  Sartr  o‘zining  «Borliq 

va  yo'qlik»  asarida  ta’kidlaganidek,  inson  tirikligi,  ya’ni  hayoti 

«o'limga  olib  boruvchi  borliq»dir.  Shunday  ekan,  tiriklik  (mavjud- 

lik)  ham,  o ‘lim  ham  bir  xil  mavqedagi  bema’nilikdir  (absurd- 

dir).  Sartming  fikriga  asosan,  bizning  tug'ilishimiz  ham,  o'lishimiz 

ham  bema’nilikdan  iborat  bo‘lib,  hayot  muttasil  bilish  va  dunyoni