O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Гегель.  Сочинения.  В  14-ти  томах.  Том  14.  М .,  1959,  434-bet.

335

---

riyat  absolut  ruhning  rivojlanishiga,  umumbashar  tarixi  esa  ongda 

va  o‘z  o'zini  anglash  borasida  erishilgan  taraqqiyotga  mos 

bo‘lmog‘i  lozim.  Shu  qoidalarga  asosan  tarixiy  shaxslaming  faoli­

yati  ijtimoiy  rivojlanish  qonunlariga  emas,  balki  dunyoviy  ruh 

taraqqiyoti  qonunlariga  bo‘ysunmog‘i  darkor.

Inson  muammosi  Lyudvig  Feyerbax1  falsafiy  mushohadasi- 

ning  asosiy  obyekti  edi.  U,  inson  muammolariga  bag'ishlangan 

«Yangi  falsafa»,  «Kelajak  falsafasi»ni  yaratishga  butun  ongli  umrini 

baxshida  etdi.  Feyerbaxning  fikriga  muvofiq,  haqiqiy  falsafa,  bu 

antropologiya  —  inson  haqidagi  ta’limotdir.  Faylasuf  uchun  mod- 

diylik  bilan  ma’naviylik  birligi  asosini  inson  tashkil  etgandagina 

uning  haqiqiy  ma’nosi  namoyon  bo'ladi.

Feyerbax  asos  solgan  «Yangi  falsafa»  prinsiplariga  muvofiq, 

inson  tabiatning  bo'lagidir.  U  tabiat  tufayli  yashaydi.  Tabiat  inson­

ni  boquvchi  onadir.  Shuning  uchun  inson  tabiat  oldida  bir  umiga 

qarzdordir.  «Yangi  falsafa»  tabiat  insonni  vujudga  keltiruvchi  asosiy 

bazis  deb  hisoblaganda,  insonni  falsafaning  yakka-yu  yagona,  oliy 

predmetiga  aylantira  borib,  o‘z  navbatida,  antropologiyaga, 

shuningdek,  fiziologiyaga,  universal  fanga  aylantiradi2.

Feyerbaxning  fikriga  ko'ra,  tabiatning  bo'lagi  bo'lgan  o‘sha 

tirik  maxluqot,  ya’ni  inson,  o‘ziga  xos  spetsifik  xususiyatlarga  ega 

bo‘ladi.  Insonning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  biri,  uning  fikr- 

mulohaza  yuritishga  qodir  ekanligidir.  Insonning  o‘ziga  xos  xu- 

susiyatlari  haqida  fikr-mulohaza  yuritgan  faylasuf  bunday  deb 

yozgan  edi:  «Iroda,  fikrlash  va  hissiyotda  insonning  oliy,  ab- 

salyut  mohiyati  va  uning  yashashdan  maqsadi  namoyon  bo‘ladi»3. 

Insonning  fikr-mulohazasi  tufayli  ajdodlar  yaratgan  intellektual 

boylik  avlodlarga  yetkaziladi.  Xuddi  shu  ma’noda,  fikr-mulohaza