O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

larida  bayon  etilgan.

205

---

tiga  munosib  hissa  qo‘shgan  musulmon  faylasuflaridan  biri  sa- 

marqandlik  olim  Mir  Sayid  Sharif  Jurjoniydir1.  Uning  olam  va 

odam  to ‘g‘risidagi  qarashlari  «Borliq  haqida  risola»,  «Olamni 

aks  ettiruvchi  ko‘zgu»  asarlarida  bayon  etilgan.

Jurjoniyning  fikriga  ko‘ra,  inson  tanasida  olam  borlig‘ining 

barcha  xususiyatlari,  xossalari  o‘z  ifodasini  topadi.  Xususan, 

Xudoning  barcha  fazilatlari,  xislatlari  inson  faoliyatida  namoyon 

bo‘ladi.  Lekin  odam  Xudoga  bo‘ysunganidek,  inson  tanasi  ham 

ruhga  bo'ysunadi.  Koinot  bilan  inson,  insonning  tanasi  bilan 

uning  aqli,  moddiylik  bilan  ma’naviylik  —  bir  butun  vujudni 

tashkil  etadi.  Moddiylik  bilan  ma’naviylik  orasida  o‘zaro  aloqa­

dorlik  mavjud.  Moddiy  olam  asosini  to‘rt  unsur:  o‘t  (olov), 

havo,  suv  va  tuproq  tashkil  etadi.  Metall,  o‘simliklar,  hayvon- 

lar  ham  to £rt  unsur  aralashuvidan  hosil  bo‘Iadi.  Borliqning 

moddiy  shaklini  vujudga  keltirgan  yuqoridagi  to‘rt  unsur  biri 

ikkinchisiga  o‘tib,  aylanib  turadi.

Jurjoniy  moddiy  va  ma’naviy  olamning  o‘zaro  aloqadorligi 

haqida  fikr  yuritib,  tabiat  borlig‘idagi  barcha  jismlarni  oddiy  va 

murakkabga  bo‘ladi.  Murakkab  va  oddiy  jismlar  to ‘rt  unsurdan 

tashkil  topadi.  Oddiy  jismlardagi  yuqori  qism  o‘zidan  nur  tar- 

qatishi  mumkin.  Oddiy  jismlarning  yuqori  qismiga  yulduzlar 

kirsa,  pastki  qismiga  jon  kiradi.

Mir  Sayid  Sharif  Juijoniy  inson  aqlining  vujudga  kelish  jara- 

yoni,  aql  tarkibi  haqida  fikr  yuritib,  aqlda  uch  xil  bilim  mujassam 

bo‘ladi,  deb  tushuntiradi.  Chunonchi,  inson  aqli  tarkibida:  o‘zi 

haqidagi  bilim,  zaruriy  bilim  va  haqiqatga  doir  bilimlar  mavjud 

bo‘ladi.  Ularning  birinchisidan  —  jon,  ikkinchisidan  —  aql, 

uchinchisidan  —  barcha  moddiy  jismlar  paydo  bo‘ladi.

Inson  borlig‘ining  turli  xususiyatlarini  har  tomonlama  tahlil 

qilishda  Movarounnahr  va  Xuroson  faylasuflari  an’analarini  da-