O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Jaloliddin  Rumiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  57-bet.

2  Olsha  asar,  62-bet.

3  0 ‘sha  asar,  76—77-betlar.

194

---

sodir  bo‘lsa,  ya’ni  inson  suratidan  ma’no,  mazmun  ajralsa 

uning  jasadining  o‘zi  qoladi.  Ma’nosiz,  mazmunsiz  jasad  hech 

kimga  kerak  boMmaydi.  Bunday  jasad,  turgan  gapki,  tuproqqa 

ko'miladi1.

Jaloliddin  Rumiyning  tushuntirishicha,  inson  hayotining 

ma’nosi  va  mazmunini  tiniqroq  tasawur  etmoq  uchun  uni  boshqa 

maxluqotlardan  ajratib  turgan  o‘ziga  xos  xususiyatlarni  bilmoq 

darkor.  Uning  fikriga  muvofiq,  inson  olamdagi  tirik  maxluqot­

lardan  o‘zining  fikrlash  qobiliyati,  e’tiqodi  borligi  bilan  keskin 

farq  qiladi.  Kishilar  o'zlarining  e’tiqodlariga  qarab  uch  toifaga 

bo‘linadilar.  Birinchi  toifaga  mansub  kishilar  olamdagi  barcha 

hodisalar,  voqealarning  yaratuvchisi  (xoliqi),  ularning  asraguv- 

chisi  (hofizi)  Xudoning  borligiga,  ruhning  mavjudligiga,  o‘limdan 

so'ng  jazo  va  mukofot  muqarrarligiga  qattiq  ishonadilar.  Ikkinchi 

toifaga  mansub  kishilar  esa,  inson  ruhining  mavjudligini  inkor 

etadilar.  Odam  yakka  tanadan  iborat  maxluq,  vafotidan  so‘ng 

uning  jismi  (tanasi)  butunlay  yo‘q  bo‘lib,  fanoga  yuz  tutadi, 

deb  hisoblaydilar.  Ruhoniyatni,  oxiratni  rad  etadilar.  Uchinchi 

toifaga  mansub  kishilar,  yuqoridagi  fikr-mulohazalarga  shubha 

bilan  qaraydilar.  Shubha  ostida  yashovchi  bunday  kishilarda,  shub- 

hasiz,  mustaqil  fikr  bo‘lmaydi2.  Alqissa,  inson  o'zining  e’tiqodi 

bilan  boshqa  maxluqotlardan  prinsipial  farq  qiladi.

Jaloliddin  Rumiyning  e’tirof  etishicha,  insonning  muhim 

xususiyatlaridan  biri  —  xayol  surishdir.  Xayol  hamisha  insonni 

o‘z  orqasidan  ergashtiradi.  Masalan,  bog‘  xayoli  boqqa,  do‘kon 

xayoli  do'konga  olib  boradi.  Lekin  xayollar  insondan  haqiqatni 

yashiradi.  Chunki  xayol  ba’zan  biron  narsani  go‘za 1  qilib,  ba’zan 

esa  xunuk  qilib  ham  ko‘rsatish  mumkin.  Shuning  uchun  ham 

«xayollar  —  ichiga  kimdir  yashiringan  chodirlaiga  o‘xshaydi.  Qa- 

chonki  xayollar  yo‘qolib  haqiqat  yuz  ko'rsatsa,  pushaymonlik 

hissi»,3  shubha,  gumon  insonni  tark  etadi.

0 ‘rta  asrning  buyuk  m usulm on  faylasufi  Rum iyning 

ta’kidlashicha,  inson  deb  nomlanuvchi  tirik  maxluqotning  o'ziga