O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

etdi.

2  Ismoil  Buxoriyning  «A l-Jom i’-as-sahih»  asari  ingliz,  fransuz,  olm on,  turk, 

fors  va  o'zbek  tillariga  tarjima  etilgan.

132

---

vositalarni  aniqlashga  harakat  qildi.  Uning  fikricha,  imon-e’tiqod 

ba’zi  birovlar  o'ylaganidek  faqat  insonning  kalima  keltirishini 

ifodalovchi  tor  tushuncha  emas,  u  o‘ziga  oltmishdan  ziyod 

holatlar,  tuyg‘ular,  xususiyatlarni  mujassamlashtiradigan  tushun- 

chadir.  Xususan,  hayo  inson  im on-e’tiqodini  xarakterlovchi 

holatlardan  biridir.  Vatanni  sevmoq  ham,  ilm  olmoq  ham, 

kattalarni  hurmat  qilmoq  ham,  tozalik-pokizalikka  amal  qilmoq 

ham  imon-e’tiqod  bilan  bog‘liq.  Binobarin  imon-e’tiqodni  ifo­

dalovchi  xususiyatlar,  chinakam  insoniy  fazilatlar,  xislatlardan 

boshqa  narsa  emas1.

Ismoil  Buxoriy  musulmon  kishisining  insoniy  xislatlari  ha­

qida  fikr-mulohaza  yuritib,  har  qanday  mo‘min  qo‘rqoq  yoki 

baxil  bo‘lishi  mumkin,  lekin  yolg‘onchi,  chaqimchi  bo‘lishi 

mumkin  emas,  deydi.  Uning  fikriga  ko‘ra  mo‘min  va  yolg‘onchi 

tushunchalari  biri  ikkinchisiga  ziddir.  Shuning  uchun  ham  o‘zini 

musulmon  deb  hisoblagan  har  bir  kishi  yolg‘on  so'zlashi  aslo 

mumkin  emas.  Musulmon  fuqarosining  ma’naviy-axloqiy  qiyo- 

fasi  haqida  juda  ko‘p  bosh  qotirgan  buxorolik  alloma  musulmon 

kishisi  o‘zining  ota-onasi,  qavmi-qarindoshlariga,  aka-ukalariga 

doimo  muruwat  ko'rsatib  turishi  zarur,  deb  hisoblaydi2.  Ismoil 

Buxoriyning  ma’naviy-axloqiy  qarashlari  tor  diniy  aqidalar 

doirasiga  o'ralashib  qolgan  emas,  balki  umuminsoniy  axloq 

normalari  va  tamoyillarini  ham  o‘zida  aks  ettirdi.  Boshqacha 

aytganimizda,  to'plamda  nafaqat  musulmon  ma’naviy  madani­

yatining,  balki  eng  buyuk  umuminsoniy  qadriyatlar  —  inson- 

parvarlik  va  insoniylikning  turli  qirralari:  mehr-oqibat,  ochiq 

ko‘ngillik,  saxiylik,  ota-ona,  qavm-qarindoshlarni  hurmat  qi- 

lish,  yetim-esirlarga  muruwat,  faqir-bechoralarga  himmat,  Va- 

tanga  muhabbat,  mehnatsevarlik,  halollik,  turli  xalqlaming  o‘zaro 

do‘st-u  birodar,  tinch-totuv  yashashlari  kabi  umuminsoniy 

fazilatlar  aks  etgan.  Insonning  ijtimoiy  qiyofasi  umuminsoniy 

axloq  normalariga  mos  bo‘lmog‘i  uchun  zarur  hisoblangan  yo‘l- 

yo‘riqlar,  pand-u  nasihatlar  o‘z  ifodasini  topgan.  Xuddi  shu-