O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

bildiradi.

130

---

likning  avj  olib  borishi  oqibatida  qalbaki,  yolg‘on  hadislar 

ham  vujudga  kela  boshladi.  Turli  ijtimoiy  guruhlar,  tabaqalar- 

ning  vakillari  o‘z  manfaatlarini  himoya  qilishga  qaratilgan  hadis­

lar  to ‘qib,  odamlar  orasiga  tarqata  boshladilar.  Ana  shunday 

sharoitda  hadislarni  tartibga  solish  va  ularni  ishonchli  man- 

balarda  rasmiylashtirish  zaruriyati  ortib  boraverdi.  Bunday  holat 

xalifalik  hududidagi  mamlakatlarda  hadisshunoslikning  rivojla- 

nishiga  katta  turtki  bo‘ldi.  Muhammad  payg'ambar  hayotligi 

vaqtidayoq  boshlangan  hadislarni  yig'ish  VIII  asr  o'rtalariga 

kelib  butun  bir  fanga  —  hadisshunoslikka  aylandi,  VIII—IX 

asrlarga  kelib,  hadis  ilmi  bilan  musulmon  dunyosida  mingdan 

ortiq  olim1  shug‘ullana  boshladi.  Hadisshunos  olimlar  —  mu- 

haddislarning  tinimsiz  m ehnatlari  tufayli  hadislar  nafaqat 

musulmon  madaniyati,  balki  umuminsoniy  m a’naviy  madani- 

yatning  muqaddas  manbaiga  aylandi.

Hadisshunoslik  uchta  yirik:  «musnad»,  «sahih»  va  «sunan» 

yo‘nalishlari  bo‘yicha  rivojlanib  bordi.  Hadisshunoslikning  «mu­

snad»  yo‘nalishi  muhaddis  olimlardan  Abdulloh  ibn  Musa;  Imom 

Ahmad  ibn  Hanbal  asarlarida  rivojlantirilgan  bo‘lsa,  «sahih» 

yo‘nalishiga  Ismoil  Buxoriy  asos  soldi.  «Sunan»  yo'nalishini  shakl- 

lantirishda  esa  Abu  Dovud,  Iso  Termiziy,  an-Nasoiy,  Ibn  Mo- 

jalarning  xizmatlari  beqiyos  bo'ldi.

«Musnad»  yo'nalishida  yaratilgan  to ‘plamlarda  hadislar  rivo- 

yat  qilgan  muallifning  ismi,  o ‘sha  muallifning  islom  dinini  qabul 

qilgan  vaqtiga  qarab  alifbo  tartibida  joylashtirgan  bo‘lsa,  «sahih» 

yo‘nalishdagi  hadislar  faqat  uning  ishonarliligi,  to‘g‘riligiga  qarab 

o'rinlashtirilgan.  «Sunan»  yo‘nalishidagi  hadislar  to'plamida  na­

faqat  to‘g‘ri,  nafaqat  ishonchli,  balki  «zaif»,  «qalbaki»  hadislar 

ham  o‘rin  topgan.

Hadisshunoslik  rivojida  movarounnahrlik  allomalarning  ham 

hissalari  ulkan  bo‘ldi.  Movarounnahrda  hadis  to‘plamini  birinchi 

bo'lib  Abdulloh  ibn  Muborak  al-Marvaziy  yaratdi.  Shuningdek, 

vatandoshlarimizdan  Imom  Ahmad  ibn  Hanbal  al-Marvaziy, 

Is’hoq  ibn  Rahovayh  al-Marvaziy,  Imom  al-Haysam  ibn  Qulayb 

ash-Shoshiy,  Abu  Bakr  Ahmad  ibn  Muhammad  al-Barakotiy,