O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Кузанский  H.  Сочинения.  В  двух  томах.  Т.1.  М .,  1979,  155-bet.

87

---

lar  va  insonning  bilish  imkoniyatlari  masalalari  yechimi  bilan 

bog‘liq.  Uning  fikriga  ko‘ra,  bilish  jarayonida  asosiy  vazifa  obro‘- 

e’tiborga  sxolastik  e’tiqod  qo‘yish,  unga  sajda  qilishni  bartaraf 

etish  bilan  bog‘liq.  «Hech  kimning  obro‘-e ’tibori  meni 

boshqarayotgani  yo‘q,  agar  u  meni  harakat  qilishga  ilhom- 

lantirayotgan  bo‘lsa  ham»,  —  deb  yozgan  edi  o‘zining  «Sod- 

dadil  aql  haqida»  asarida  Kuzanskiy.1

Kuzanskiy  «Soddadil  donishmandlik  haqida»  nomli  muloqot- 

larida  esa  obro‘-e’tiborga  sajda  qiluvchi  sxolastik  erkin,  lekin  sxo- 

lastikaga  bog‘lab  qo‘yilgan  fikrlarni  bir-biriga  solishtiradi.  Bunday 

e’tiqodni  otga  o‘xshatadi.  Chunonchi,  ot  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  erkin, 

lekin  o‘sha  ot  otboqarning  unga  beradigan  yemishiga  bog'lanib 

qolgan  va  otboqar  beradigan  yemishdan  boshqa  biror  narsani 

yeyishga  qodir  emas.  Kuzanskiyning  ta’kidlashicha,  inson  mikroko- 

sm  sifatida  tabiatni  bilish  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha  tabiiy 

qobiliyatlarga  ega.  Uning  bilish  imkoniyatlari  aql  yordamida  amal- 

ga  oshiriladi.  Aql  individuallik  mahsuli  bo‘lib,  inson  tanasining 

tuzilishi  uning  vujudga  kelishi  uchun  asosiy  shart  vazifasini  ba- 

jaradi.  Insonda  uch  xil  qobiliyat  bo‘lgani  uchun  aql  turi  ham 

uch  xil  bo‘ladi:  hissiyotga  (his  qilish,  tasawur)  asoslangan  aql; 

idrokka  asoslangan  aql;  fikr-mulohazaga  asoslangan  aql.

Insonning  hissiy  bilishi  haqida  fikr  yuritgan  Nikolay  Kuzan­

skiy  o‘rta  asr  fikrlash  madaniyati  an’analari  doirasidan  chiqib, 

voqelikni  tajribaviy  —  empirik  bilishni  ham  rad  etmaydi.  Hissiy 

bilishni  aqlning  eng  cheklangan  qobiliyati,  deb  tushunadi.  Bun­

day  qobiliyat,  hatto  hayvonlarda  ham  mavjud  bo‘ladi.  Lekin 

har  qanday  his-tuyg‘u,  har  qanday  tasawur  yordamida  Xudo­

ni  bilib  bo‘lmaydi.  Ular  tabiatni  bilish  uchun  vositadir,  xolos. 

Kuzanskiy  tabiatni  bilish  mumkinligiga  hech  qanday  shubha 

bildirmaydi,  o‘sha  bilish  jarayonining  metodologik  o‘q  tomirini 

matematika,  deb  biladi.

N .Kuzanskiyning  tushuntirishicha,  fikr-mulohaza  insonning 

oliy  bilish  qobiliyatidir.  Insonning  bilish  borasidagi  imkoniyat­

lari  va  ular  orasidagi  o‘zaro  aloqadorlik  mexanizmini  har  to ­

monlama  tahlil  qilgan  Kuzanskiyning  e’tirof  etishicha,  bilish 

jarayoni  qarama-qarshi  momentlar  birligidan,  chunonchi,  bilin- 

gan  tabiat  va  bilinmagan  Xudo,  his-tuyg‘u  va  idrok  etishning