O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  S o ‘f t  Olloyor.  Sabotul-ojiziyn.  Toshkent,  1991,  62—72-betlar.

281

---

tahkamlashda  Sharqning  mashhur  faylasuf!  Mirza  Abdulqodir 

Bedil1  va  uning  izdoshlari  munosib  hissa  qo'shdilar.

Mirza  Bedilning  inson  to ‘g‘risidagi  qarashlari  asosida  O'rta 

Osiyo  mamlakatlari,  Eron  va  Hindistonda  keng  tarqalgan  «vah- 

dati  mavjud»  ta’limoti  yotar  edi.  Vahdati  mavjud  panteizmning 

yirik  oqimlaridan  biri  bo‘lib,  ushbu  ta ’limot  tarafdorlarining 

fikriga  ko‘ra,  hamma  narsa  Xudoda  o‘z  ifodasini  topganidek, 

Xudo  ham  hamma  narsada  o‘z  ifodasini  topadi.  Vahdati  mavjud 

oqimi  namoyandalari  koinot  abadiyligi,  uni  hech  kim  yaratma- 

ganligini  tan  oladilar.  Olam  bilan  odam,  moddiylik  bilan 

ma’naviylik  birligiga,  o‘zaro  aloqadorligiga  ishonardilar.  Xudo 

koinot  va  olamni  o‘zida  mujassam  qilgan,  deb  biladilar.  Mirza 

Bedil  inson  to‘g‘risidagi  fikr-mulohazalarini  xuddi  shu  mavqedan 

turib  bayon  qiladi.  Olamdan  tashqarida  turuvchi  har  qanday 

ilohiy  kuchni  rad  etadi.  Olam  yagona  butun  bo‘lib,  Xudo  ham 

ana  shu  yagona  birlik  ichida  bo‘ladi.  Boshqacha  aytganimizda, 

Bedil  fikriga  muvofiq,  olam  bir  butun  bo‘lib,  moddiy  narsa- 

larni  ham,  ma’naviy  narsalarni  ham  o'ziga  qamrab  oladi.  Odam 

esa,  o‘sha  real  borliqning,  koinotning  mahsulidir.

Mirza  Bedil  o ‘zining  «Chor  unsur»  kitobida  butun  olam 

asosida  havo  yotadi,  degan  bo‘lsa,  «Irfon»  kitobida  havo  barcha 

mavjudotning  yaratuvchisidir  (vujudi  mavjud),  deb  ta’kidlaydi. 

Uning  fikriga  ko‘ra,  olamdagi  tirik  maxluqotlar  ichida  faqat 

inson  olamni  bilishga  qodir.  Bilish  esa  murakkab  jarayon  bo‘lib, 

o‘z  taraqqiyotida  ikki  yirik:  hissiy  va  aqliy  bosqichlarni  bosib 

o‘tadi.  Bilishning  birinchi  —  hissiy  bosqichi  borliqning  tashqi 

ta’siri  natijasida  hosil  bo'ladi.  Hissiy  bilish  bosqichida,  asosiy 

rolni  inson  sezgilari:  hidlash  (shoma),  ko‘rish  (binoi),  ta’m 

tuyg‘usi  —  maza  (zoika),  eshitish  (shunidani)  va  teri  sezishi  — 

paypaslashni  (lomisa)  xizmati  beqiyos  ekanligini  tushuntirib